Η ΄Ηπειρος των λαών, μέσα από ασπρόμαυρες φωτογραφίες

1. Αρμάνοι ή  Βλάχοι

Οι θεωρίες περί καταγωγής των Βλάχων δίνουν και παίρνουν αλλά καμιά επιστημονική κοινότητα δεν έχει καταλήξει σε κάποιο αποτέλεσμα...

Πράγμα που δίνει τροφή σε πολλούς τόσο ιστορικού,ς ερευνητές, ιστοριοδίφες κλπ, να μας φέρνουν όλο και νέες θεωρίες περί καταγωγής των Βλάχων ή Αρμάνων.

Θα χρησιμοποιήσω εδώ πολλές φορές  τον όρο Βλάχος παρότι αυτό δεν χρησιμοπιείται από τους ίδιους τους Βλάχους. Δεν το χρησιμοποιώ υποτιμητικά αλλά γιατί είναι ορος που οι πρόγονοί μας μόνον αυτό γνωρίζανε και ιστορικά προσδιόριζε πάντα την ομάδα των Αρμάνων. Έχω διαβάσει πάρα πολλές θεωρίες περί της προέλευσης του ονόματος "Βλάχος". Ο Γερμανός Gustav Weighand, μεγάλος μελετητής των Βλάχων ή Αρομούνων ισχυρίζεται οτι η λέξη Βλάχος έχει παλιογερμανοκελτική ρίζα από το Walha=Welh=Welsch όρος με τον οποίον τα Γερμανικά και κέλτικα φύλα χρησιμοποιούσαν για τους λατινόφωνες. Ο όρος αυτός μετατράπηκε από τους Σλάβους σε Vlah (Βλαχ).

Άλλοι ερευνητές, θέλουν πάλι, ο όρος Βλάχος να προέρχεται από το αιγυπτιακό Φεάχ=αγρότης ενώ κάποιοι νεώτεροι το φέρνουν σε συνδιασμό με την δωρική λέξη βλαχά=βέλασμα...

Η πρώτη γραπτή αναφορά του όρου Βλάχου γίνεται από τον Κεδρηνό τον 10ο αιώνα αλλά και στην Αλεξιάδα, η Άννα Κομνηνή μας μεταφέρει οτι "οδίτες βλάχοι εφόνευσαν τον αδερφό του Βούλγαρου Τσάρου" κοντά στις Πρέσπες. Την ίδια εποχή φέρεται να έχουν ισχυρή παρουσίαση στην Ήπειρο ενώ οι αργότερα Δεσπότες της Ηπείρου επανδρώνουν με ειδικές μονάδες Βλάχων το στρατό τους. Τον 14ο αώνα ισρύουν στην Θεσσαλία την Μικροβλαχία απ' όπου προέρχεται και ο όρος Κουτσόβλαχος  (από την τουρκική Κιουτσούκ=μικρό + Ουλάχ=βλάχος). Στην διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ακολουθούν τη μοίρα της Βαλκανικής καταφέρνουν όμως να έχουν ειδικά προνόμια. Στον παραπέρα ρου της ιστορίας, οι Βλάχοι ταυτίστηκαν με το ελληνικό στοιχείο και έδωσαν παντού το παρών. Στους αγώνες, στα γράμματα, στις ευεργεσίες.

Δεν είναι σκοπός να αναλύσουμε εδώ όλες τις θεωρίες περί καταγωγής κλπ αλλά να προβάλλουμε μέσα από από λίγες φωτογραφίες τον πολιτισμό τους.

 

Μερική άποψη της Βωβούσας σε φωτογραφία του Γερμανού Βαλκανιολόγου Gustav Weigand στα 1899.

 

Βλάχος και Βλάχοι αρματωλοί της Πίνδου σε φωτογραφία των αδερφών Μανιάκα. Οι Βλάχοι της Πίνδου από τον 15ο αιώνα είχαν συμφωνήσει με την οθωμανική πύλη, να φυλάσσουν μόνοι τους τις διαβάσεις της Πίνδου. Ο θεσμός αυτός κράτησε σχεδόν μέχρι το τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην περιοχή.

Βλάχα της Πίνδου αρχές του 1900. Η ενδυμασία της και τα κοσμήματά της μας φανερώνουν την εύπορη καταγωγή της.

Το Συρράκο

Το Συρράκο χτίστηκε περίπου τον 15ο αιώνα μ.Χ. από βλαχόφωνους πληθυσμούς. Στη διάρκεια της τουρκοκρατίας αποτέλεσε πρωτεύουσα της αυτοδιοίκητης ορεινής κοινότητας του Μαλακασίου, η οποία περιλάμβανε ορεινά χωριά στα όρια των σημερινών νομών Ιωαννίνων και Τρικάλων. Την περίοδο αυτή γνώρισε σημαντική οικονομική ανάπτυξη χάρη στα μεγάλα κοπάδια γιδοπροβάτων, στο εμπόριο και στην αργυροχρυσοχοϊα που διαδόθηκε στο χωριό από τους γειτονικούς Καλαρρύτες. 

Το Συρράκο συμμετείχε στην επανάσταση του '21 με αρχηγό τον γιατρό του Αλή πασά τον Ιωάννη Κωλέττη. Μαζί με τους γειτονικούς Καλαρρύτες ήταν τα μοναδικά χωριά την Ήπειρο που συμμετείχαν στην επανάσταση κατά τον πρώτο χρόνο της. Η επανάσταση στην περιοχή καταπνίγηκε γρήγορα από δυνάμεις του Χουρσίτ και το χωριό κάηκε ολοσχερώς. Ξαναχτίστηκε στο διάστημα 1825-1828 και τα επόμενα χρόνια απέκτησε πάλι οικονομική δύναμη. 

Συρρακιώτες προύχοντες την περίοδο του μεσοπολέμου.

Καλαρρύτες

Οι Καλαρρύτες είναι ορεινός οικισμός που βρίσκεται στις δυτικές πλαγιές της γεωτεκτονικής ζώνης της οροσειράς της Πίνδου. Ο οικισμός ήκμασε ιδιαίτερα τον 18αι. με το εμπόριο και την ανάπτυξη της χειροτεχνίας. Κατά την περίοδο αυτή αρκετοί κάτοικοι των Καλαρρυτών διατηρούσαν εμπορικούς οίκους σε πολλά ευρωπαΪκά κέντρα.

Βοσκοί προβάτων στους Καλαρρύτες τη δεκαετία 50/60

Μέτσοβο / (A)mindzu

Αν και σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες το Μέτσοβο φαίνεται να κατοικείται από την αρχαιότητα και αν λάβουμε υπόψιν τα λατινικά τοπωνύμια της περιοχής, βλέπουμε μια προφανώς ισχυρή ρωμαϊκή παρουσία  στην περιοχή παρόλα αυτά αξιοσημείωτο είναι το γεγονός οτι από τον 10ο αιώνα και ως τα τέλη τους 18ου αιώνα, το Μέτσοβο τελεί υπό προνομιακό καθεστώς.Ο Κων/νος Πορφυρογέννητος τον 10ο αιώνα, ο Ανδρόνικος ο Γ' τον 14ο αιώνα, ο σουλτάνος Μουράτ ο Β' το 1430 και ο σουλτάνος Μεχμέτ Δ' το 1659 παραχωρούν διαδοχικά στο Μέτσοβο και στα γειτονικά χωριά προνόμια, με τα οποία παρέχονται οικονομικές ευκολίες, πολιτικές ελευθερίες καθώς και διοικητική και εκκλησιαστική αυτονομία. Στόχος τους είναι η εξασφάλιση της συνεργασίας των κατοίκων στον έλεγχο της ορεινής διάβασης του Ζυγού ή της Κατάρας, μέσω της οποίας επικοινωνεί η Ήπειρος με τη Θεσσαλία και τη Δυτική Μακεδονία.

Το Μέτσοβο χάρη στα ιδιαίτερα αυτά προνόμια σημείωσε σημαντική εμπορική, οικονομική, πνευματική και πολιτιστική πρόοδο. Ακόμη, λόγω της γεωγραφικής του θέσης, αποτέλεσε συγκοινωνιακό κόμβο ιδιαίτερης σημασίας.

Κοπέλα μεστοβίτισσα με την βαρέλα για το νερό (φωτό: James Burke)

Γιαγιά φτιάχνει το μαλλί (φωτό: James Burke)

Καφενείο στο Μέτσοβο: Ο παπάς, ο χωροφύλακας, ο τσοπάνος και στο βάθος ο έμπορας.

Κεφαλόβρυσο Ιωαννίνων

Βλάχα από το Κεφαλόβρυσο στον αργαλειό με την ποκική ενδυμασία. Χαρακτηριστι

2.  Αρβανίτες 

Ιστορικά σε γρπατές πηγές, θα συναντήσουμε τους Αρβανίτες για πρώτη φορά στα Βυζαντινά κείμενα του Μιχαήλ Ατταλειάτη στο "ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ" και στην Αλεξειάδα της Άννας Κομνηνής που αναφέρονται σε πολεμικά γεγονότα με του Αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού εναντίον των Νορμανδών στην περιοχή του Άρβανου στην βόρεια Ήπειρο...

Κάποιοι τους θέλουν σαν Αλαβανούς, κάποιοι σαν Δωριείς του νέου Ελληνισμού. Είναι αλήθεια, οτι η αρβανίτικη γλώσσα που ομιλείται στον ελλαδικό χώρο είναι μια διάλεκτος των Τόσκηδων αλλά με πολλές αρχαίες λέξεις και μάλιστα Ομηρικές. Ήδη από τον 12ο αιώνα έχουμε στην Ήπειρο μετανάστες από αρβανίτικα φύλα. Πολέμησαν στο πλευρό των βυζαντινών αυτοκρατόρων εναντίον των Σλάβων και Βενετών πράγμα για το οποίο ανταμείφθηκαν. Ακολυθεί μια νέα κάθοδος τον 13ο και 14ο αιώνα προς τη νότιο Ελλάδα.

Οι Αρβανίτες τόσο στην Ήπειρο όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα μιας και κράτησαν την ορθόδοξη πίστη ταυτίστηκαν με τον Ελληνισμό. Το Σούλι είναι η πρώτη δίγλωσση πολιτεία. Ο Μάρκο Μπότσαρης θα συντάξει το πρώτο δίγλωσσο (ελληνικοαρβανίτικο, ο ίδιος το ονόμασε ελληνοαλβανικό) λεξικό. Κοιτίδες των Αρβανιτών στην Ήπειρο είναι οι περιοχές της Λάκκας και μικρής Λάκκας, της Λάμαρης και του Φαναρίου. Αρκετοί λαογράφοι και ποιητές έχουν κάνει κάποια σύγχηση στις έννοιες Αρβανίτης και Τουρκαλβανός (μουσουλμάνοι Αλβανοί κατά την περίοδο της Οθμανικής Αυτοκρατορίας) και αναφέρουν τους Αρβανιτες σαν Τουρκαλβανούς. Για παράδειγμα στο ποίημα της Δέσπως Μπότσαρη , οπου λέγεται " ... Αρβανιτιά σε πλάκωσε στου Δημουλιά τον Πύργο", πράγμα που δεν στέκει καθότι το μεγαλύτερο μέρος των Σουλιωτών ήταν προφανώς Αρβανίτες.

Στον αγώνα του έθνους οι Αρβανίτες εδωσαν το παρών. Νεότεροι ιστορικοί παρουσιάζουν τους Υδραίους σαν τους θαλασσινούς Σουλιώτες. Κάποιος ιστορικός είπε, πως δεν θα υπήρξε Ελληνικό κράτος χωρίς του Αρβανίτες. Ενώ ο μεγάλος ιστορικός Παπαρηγόπουλος θα κάνει λόγο για πάντρεμα της ελληνικής διανόησης με την Αρβανίτικη παλικαριά.

Αρβανίτες στο Καναλάκι στη πλατεία του χωριού το 1913. Οι άνδρες φορούν ακόμη τις τοπικές ενδυμασίες της περιοχής.

Στο καφενείο στο Φανάρι. Δεξιά οι γυναίκες, αριστερά οι άντρες.

Αρβανίτες με τιν τοπική ενδυμασία της περιοχής σε αγρό. Περίοδος μεσοπολέμου, περιοχή Φανάρι.

Γέρος Αρβανίτης με την επίσημη κυριακάτικη/γιορτινή ενδυμασία του.

Αρβανίτισσες στην πρώτη δεκαετία του 1900 φωτογραφισμένες σε ατελιέ.

Ρομά ή Τσιγγάνοι

Οι Ρομά (στον ενικό αριθμό Ρομ), γνωστοί και ως Τσιγγάνοι, Ατσίγγανοι, Αθίγγανοι, Κατσίβελοι, Σίντηδες ή Γύφτοι, είναι ένας κατά βάση νομαδικός λαός με ινδική καταγωγή...

Περνώντας απ' το Αφγανιστάν την Περσία, την Αρμενία και την Μικρά Ασία, έφτασαν στην Ευρώπη οπου στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στις περισσότερες περιοχές της ηπείρου και αργότερα στην Αμερικη.

Από τη γλώσσα των τσιγγάνων συμπεραίνεται οτι πρέπει να έζησαν για σημαντικό χρονικό διάστημα σε περιοχές ελληνόφωνες και σλαβόφωνες από τις οποίες πήραν σημαντικό λεξιλόγιο. Έχει υποτεθεί με κάποια εύλογα επιχειρήματα οτι ακόμα και οι χαρακτηρισμοί Ρομ και Ρομάνι με τους οποίους αυτοπροσδιορίζονται οι Ευρωπαίοι τσιγγάνοι μπορεί να προέρχεται από το βυζαντινό "Ρωμαίοι" ή "ρωμανία".

Που ακριβώς έφτασαν στην Ήπειρο δεν είναι γνωστό. Θέλω να πιστεύω οτι στην Ήπειρο έφτασαν κατά το ύστερο μεσαίωνα αλλά εξ αιτίας των πολιτικών και πολεμικών ανωμαλιών που επικρατούσε εδώ μετέβησαν με άλλους Ρομά από τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο στα Εφτάνησα και συγκεκριμένα στο νησί της Κέρκυρας οπου ίδρυσαν το Φέουδο των Τσιγγάνων, το οποίο γνώρισε οικονομική ευημερία.

Η δεύτερη άφιξη των Ρομά στην Ήπειρο θα πρέπει να υπολογιστεί με τον Οθωμανικό στρατό, όπου οι Ρομά υπηρετούσαν σαν τυμπανιστές, μουσικοί αλλά και σαν σκλάβοι. Με το χρόνο αναδείχτηκαν και σαν τεχνίτες σιδηρουργοί, γνωστοί και σαν Χαλκάδες ή Χαλκιάδες. Ειδικότητα που κράτησαν ως τις μέρες μας.

Στους Ρομά ωφείλουμε τη διάδοση του κλαρίνου στην παραδοσιακή μας μουσική όπως και την διάδοση αυτής. Πέρα από τους λίγους οικισμούς Ρομά, οι περισσότεροι ήταν νομάδες. Μικρός θυμάμαι τα καλοκαίρια τους καταυλισμούς των Ρομά στο χωριό μου στην θέση Λέρα ή στην Καμπή Άρτας δίπλα από τα νερά. Κατά την περίοδο της κατοχής ακόμη και από την Ήπειρο μαζεύτηκαν ομάδες Ρομά από τους Γερμανούς και στάλθηκαν σε διάφορα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Μεγάλο μέρος των Ρομά σήμερα στην Ήπειρο ασχολείται με το ελεύθερο επάγγελμα.

Καταυλισμός Ρομά στην Ανατολή Ιωαννίνων

Αν κάποιοι συνέβαλαν στην μουσική παράδοση στην Ήπειρο, αυτοί είναι οι Ρομά. Σπουδαία ονόματα Ρομά δόξασαν την Ηπειρώτικη μουσική. Εδώ σε κάποιο χωριό των Ιωαννίνων γλεντούν το χωριό με τη μουσική τους.

Αρκουδιάρης στα Γιάννενα το 1960.

Του Φώτη Βράκα

www.taneatismikrospilias24.weebly.com