Πώς η τεχνολογία καταστρέφει τη μεσαία τάξη

Οι David Αutor, καθηγητής οικονομικών στο ΜΙΤ και ο David Dorn, λέκτορας οικονομικών στο Κέντρο Οικονομικών και Νομισματικών Σπουδών στη Μαδρίτη, σχολιάζουν το μέλλον του εργασιακού τοπίου.

Τέσσερα χρόνια αφότου έληξε επίσημα η Μεγάλη Ύφεση, η παραγωγικότητα των Αμερικανών εργαζομένων - όσων είχαν την τύχη να έχουν μια δουλειά - έχει αυξηθεί έξυπνα. Αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να έχουν δύο εκατομμύρια λιγότερες θέσεις εργασίας από ό,τι πριν από την ύφεση, το ποσοστό ανεργίας έχει κολλήσει σε επίπεδα που δεν είχαν παρατηρηθεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και το ποσοστό των ενηλίκων που εργάζονται είναι τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες λιγότερο από το επίπεδο όταν έφτασε στο αποκορύφωμά του το 2000.

Η έλλειψη θέσεων εργασίας έχει κάνει τις αυθεντίες να αναρωτιούνται εάν μας έχει καταβάλει μια μεγάλη ασθένεια της απασχόλησης. Και από εκεί, είναι μόνο ένα μικρό άλμα το να ρωτήσουμε αν η ασθένεια αυτή είναι η ίδια η παραγωγικότητα. Έχουμε απαξιώσει τους εαυτούς μας μέσω της μηχανικής και της πληροφορικής;

Κινδυνεύουμε  να χάσουμε τον «αγώνα ενάντια στη μηχανή», όπως υποστηρίζουν σε ένα πρόσφατο βιβλίο οι μελετητές του ΜΙΤ Erik Brynjolfsson και Andrew McAfee; Γινόμαστε σκλάβοι στους «αφέντες μας τα ρομπότ», όπως προειδοποίησε ο δημοσιογράφος Kevin Drum στο Mother Jones; Μας  απειλούν οι «έξυπνες μηχανές»  με «μακροπρόθεσμη δυστυχία», όπως οι οικονομολόγοι Jeffrey D. Sachs και Laurence J. Kotlikoff προφήτευσαν στις αρχές του χρόνου; Έχουμε φτάσει στο «τέλος της εργασίας», όπως θρηνεί ο Noah Smith στο The Atlantic;

Φυσικά το άγχος, ακόμη και η υστερία για τις αρνητικές επιπτώσεις της τεχνολογικής αλλαγής στην απασχόληση, έχουν μια σεβάσμια ιστορία. Στις αρχές του 19ου αιώνα, μια ομάδα τεχνιτών της αγγλικής κλωστοϋφαντουργίας που αποκαλούνταν Λουδίτες οργάνωσαν μια εξέγερση ενάντια στις μηχανές. Η ορμή τους, τους έδωσε μια θέση (σπάνια θετική) στο λεξικό, αλλά είχαν εύλογους λόγους ανησυχίας.

Οι οικονομολόγοι έχουν ιστορικά απορρίψει αυτό που λέμε πλάνη της «κατ' αποκοπή εργασίας»: η υπόθεση ότι η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας,μειώνει αναπόφευκτα την απασχόληση, επειδή υπάρχει μόνο ένα πεπερασμένο ποσό της δουλειάς που κάνουμε. Ενώ είναι διαισθητικά ελκυστική, αυτή η ιδέα είναι αποδεδειγμένα ψευδής. Το 1900, για παράδειγμα, το 41 τοις εκατό του εργατικού δυναμικού των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν στη γεωργία. Μέχρι το 2000, το ποσοστό αυτό είχε πέσει στο 2 τοις εκατό, αφού η Πράσινη Επανάσταση άλλαξε τις αποδόσεις των καλλιεργειών. Όμως, ο δείκτης απασχόλησης-πληθυσμού αυξήθηκε κατά τον 20ο αιώνα, καθώς οι γυναίκες βγήκαν από το σπίτι στην αγορά και το ποσοστό ανεργίας κυμάνθηκε κυκλικά, χωρίς μακροπρόθεσμη αύξηση.

Η τεχνολογική αλλαγή εξοικονόμησης εργασίας μετατοπίζει αναγκαστικά τους εργαζομένους που εκτελούν ορισμένα καθήκοντα - από εκεί  προέρχονται τα κέρδη της παραγωγικότητας - αλλά μακροπρόθεσμα δημιουργεί νέα προϊόντα και υπηρεσίες που αυξάνουν το εθνικό εισόδημα και αυξάνουν τη συνολική ζήτηση για εργατικό δυναμικό. Το 1900, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει ότι έναν αιώνα αργότερα, η υγειονομική περίθαλψη, η χρηματοδότηση, η τεχνολογία πληροφοριών, τα ηλεκτρονικά είδη ευρείας κατανάλωσης, η φιλοξενία, η αναψυχή και η ψυχαγωγία θα μπορούσαν να απασχολούν πολύ περισσότερους εργαζόμενους από τη γεωργία. Φυσικά, καθώς οι κοινωνίες αναπτύσσονται με περισσότερη ευημερία, οι πολίτες επιλέγουν συχνά να εργάζονται λιγότερες ημέρες, να κάνουν περισσότερες διακοπές και να συνταξιοδοτούνται νωρίτερα - αλλά αυτό επίσης είναι πρόοδος.

Αν, λοιπόν, οι τεχνολογικές εξελίξεις δεν απειλούν την απασχόληση, αυτό σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι δεν έχουν τίποτα να φοβηθούν από τις «έξυπνες μηχανές»; Στην πραγματικότητα όχι - και εδώ είναι που οι Λουδίτες είχαν κάποιο δίκιο. Αν και πολλοί Βρετανοί του 19ου αιώνα επωφελήθηκαν από την εισαγωγή των νεότερων και καλύτερα αυτοματοποιημένων αργαλειών - ανειδίκευτοι εργάτες είχαν προσληφθεί για να λειτουργούν τους αργαλειούς και μια όλο και μεγαλύτερη μεσαία τάξη μπορούσε πλέον να διαθέσει υφάσματα μαζικής παραγωγής- είναι απίθανο ότι οι ειδικευμένοι εργάτες της κλωστοϋφαντουργίας ωφελήθηκαν στο σύνολό τους.

Επιστρέφουμε γρήγορα στο παρόν. Η εξαιρετική μείωση του κόστους της πληροφορικής από το 1970 έχει δημιουργήσει τεράστια κίνητρα για να αντικαταστήσουν οι εργοδότες με όλο και πιο φθηνούς και ικανούς υπολογιστές την ακριβή εργασία. Οι ραγδαίες εξελίξεις - που αντιμετωπίζουμε καθημερινά, όταν κάνουμε check-in στα αεροδρόμια, παραγγέλνουμε βιβλία online, πληρώνουμε λογαριασμούς σε ιστοσελίδες των τραπεζών μας ή συμβουλευόμαστε τα smartphones για να μας δείχνουν το δρόμο ενώ οδηγούμε- έχουν αναζωπυρώσει το φόβο ότι οι εργαζόμενοι θα εκτοπιστούν από τα μηχανήματα. Αυτή τη φορά θα είναι διαφορετικά;

Μια αφετηρία για τη συζήτηση είναι η παρατήρηση ότι, παρότι οι υπολογιστές είναι πανταχού παρόντες, δεν μπορούν να κάνουν τα πάντα. Η ικανότητα ενός υπολογιστή να εκτελέσει ένα έργο γρήγορα και φτηνά εξαρτάται από την ικανότητα ενός ανθρώπου προγραμματιστή να γράψει οδηγίες ή κανόνες που κατευθύνουν το μηχάνημα να λάβει τα σωστά βήματα σε κάθε έκτακτη ανάγκη. Οι υπολογιστές υπερέχουν σε «συνήθη» καθήκοντα: οργάνωση, αποθήκευση, ανάκτηση και χειρισμός πληροφοριών, ή εκτέλεση ακριβών κινήσεων στις διαδικασίες παραγωγής. Αυτές οι εργασίες είναι πιο διαδεδομένες σε θέσεις εργασίας μέσων δεξιοτήτων, όπως η τήρηση βιβλίων, η εργασία γραφείου και η επαναλαμβανόμενη παραγωγή.

Λογικά, η μηχανοργάνωση έχει μειώσει τη ζήτηση για αυτές τις θέσεις εργασίας, αλλά έχει αυξήσει τη ζήτηση για τους εργαζόμενους που εκτελούν εργασίες «μη ρουτίνας» που συμπληρώνουν τις αυτοματοποιημένες δραστηριότητες. Τα καθήκοντα αυτά τυχαίνει να βρίσκονται στα αντίθετα άκρα της κατανομής επαγγελματικών δεξιοτήτων. Στο ένα άκρο είναι τα λεγόμενα αφηρημένα καθήκοντα που απαιτούν επίλυση προβλημάτων, διαίσθηση,  πειθώ και δημιουργικότητα. Οι εργασίες αυτές είναι χαρακτηριστικές της επαγγελματικής, διοικητικής, τεχνικής και δημιουργικής απασχόλησης, όπως το δίκαιο, η ιατρική, οι επιστήμες, η μηχανική, η διαφήμιση και ο σχεδιασμός. Οι άνθρωποι σε αυτές τις θέσεις εργασίας έχουν συνήθως υψηλά επίπεδα εκπαίδευσης και αναλυτική ικανότητα και επωφελούνται από τους υπολογιστές που διευκολύνουν τη μετάδοση, την οργάνωση και την επεξεργασία των πληροφοριών. Στο άλλο άκρο είναι οι λεγόμενες χειρονακτικές εργασίες, οι οποίες απαιτούν προσαρμοστικότητα, οπτική και γλωσσική αναγνώριση και προσωπική αλληλεπίδραση. Η προετοιμασία για ένα γεύμα, η οδήγηση ενός φορτηγού μέσα στην κίνηση της πόλης ή ο καθαρισμός ενός δωματίου ξενοδοχείου αποτελούν  σύνθετες προκλήσεις για τους υπολογιστές. Αλλά είναι εύκολα για τους ανθρώπους, καθώς απαιτούν κατά κύριο λόγο έμφυτες ικανότητες, όπως επιδεξιότητα, διορατικότητα και  αναγνώριση γλώσσας, καθώς και μέτρια εκπαίδευση. Οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να αντικατασταθούν από ρομπότ, αλλά και οι δεξιότητές τους δεν είναι σπάνιες, με αποτέλεσμα να είναι συνήθως χαμηλόμισθοι.

Η πληροφορική έχει καλλιεργήσει ως εκ τούτου μία πόλωση της απασχόλησης, με την αύξηση των θέσεων εργασίας να συγκεντρώνεται τόσο στα υψηλότερα όσο και στα χαμηλότερα αμειβόμενα επαγγέλματα, ενώ οι θέσεις εργασίας στη μέση έχουν μειωθεί. Παραδόξως, τα συνολικά ποσοστά απασχόλησης έχουν παραμείνει σε μεγάλο βαθμό ανεπηρέαστα σε πολιτείες και πόλεις που υποβάλλονται σε αυτή την ταχεία πόλωση. Αντίθετα, καθώς η απασχόληση σε εργασίες ρουτίνας έχει υποχωρήσει, η απασχόληση έχει αυξηθεί τόσο σε υψηλόμισθα διοικητικά, επαγγελματικά και τεχνικά επαγγέλματα όσο και σε χαμηλόμισθα επαγγέλματα παροχής προσωπικών υπηρεσιών.

Έτσι, η πληροφορική δεν αφορά τη μείωση της ποσότητας των θέσεων εργασίας, αλλά την υποβάθμιση της ποιότητας των θέσεων εργασίας για ένα σημαντικό υποσύνολο των εργαζομένων. Η ζήτηση για υψηλού μορφωτικού επιπέδου εργαζόμενους που διαπρέπουν σε αφηρημένα καθήκοντα είναι ισχυρή, αλλά η μέση αγορά εργασίας, όπου βρίσκονται οι συνήθεις εργασίες υψηλής έντασης, είναι χαλαρή. Οι εργαζόμενοι χωρίς κολεγιακή εκπαίδευση συνεπώς επικεντρώνονται σε εργασίες χειρωνακτικές εργασίες υψηλής έντασης - όπως οι υπηρεσίες τροφίμων, καθαρισμού και ασφάλειας - οι οποίες είναι πολλές, αλλά προσφέρουν χαμηλούς μισθούς, επισφαλή εργασιακή ασφάλεια και ελάχιστες προοπτικές για ανοδική κινητικότητα. Αυτός ο διχασμός στις ευκαιρίες  απασχόλησης έχει συμβάλει στην ιστορική αύξηση της εισοδηματικής ανισότητας.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τους εργαζόμενους να δαμάσουν το κύμα της τεχνολογικής αλλαγής, αντί να καταποντιστούν από αυτό; Μια κοινή σύσταση είναι ότι οι πολίτες θα πρέπει να επενδύσουν περισσότερο στην εκπαίδευσή τους. Ωθούμενη από την αυξανόμενη ζήτηση για εργαζομένους που εκτελούν καθήκοντα αφηρημένης εργασίας, η πληρωμή για τα κολεγιακά και επαγγελματικά πτυχία έχει εκτοξευθεί. Παρά την τρομερή τιμή της, η τριτοβάθμια εκπαίδευση ίσως ποτέ να μην αποτελούσε μια καλύτερη επένδυση. Αλλά απέχει πολύ από μια ολοκληρωμένη λύση στα προβλήματα της αγοράς. Δεν είναι όλοι οι απόφοιτοι Λυκείου ακαδημαϊκά ή ιδιοσυγκρασιακά έτοιμοι να διεκδικήσουν ένα τετραετές πτυχίο κολεγίου. Μόνο το 40 τοις εκατό των Αμερικανών εγγράφονται σε ένα τετραετές κολλέγιο μετά την αποφοίτησή τους από το γυμνάσιο και περισσότερο από το 30 τοις εκατό των ατόμων που εγγράφονται δεν ολοκληρώνουν το πτυχίο τους εντός οκτώ ετών.

Τα καλά νέα, όμως, είναι ότι η μέση εκπαίδευση, οι μεσαία αμειβόμενες θέσεις εργασίας δεν προβλέπεται να εξαφανιστούν εντελώς. Ενώ πολλές θέσεις εργασίας μεσαίας δεξιότητας είναι ευαίσθητες στην αυτοματοποίηση, άλλες απαιτούν ένα μίγμα των καθηκόντων που εκμεταλλεύονται την ανθρώπινη προσαρμοστικότητα. Για να δοθεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα παραϊατρικά επαγγέλματα - τεχνικός ακτινολογίας, φλεβοτόμος, νοσοκόμα - είναι μια ταχέως αναπτυσσόμενη κατηγορία των σχετικά καλά αμειβόμενων, μεσαίας ειδίκευσης επαγγελμάτων. Αν και αυτά τα επαγγέλματα δεν απαιτούν συνήθως ένα τετραετές πτυχίο κολεγίου, απαιτούν κάποια μεταδευτεροβάθμια επαγγελματική κατάρτιση.

Αυτές οι θέσεις εργασίας μεσαίων δεξιοτήτων θα εξακολουθήσουν  να υφίστανται, και, ενδεχομένως, να αναπτύσσονται, επειδή αφορούν εργασίες που δεν μπορεί εύκολα να διαχωριστούν χωρίς σημαντική μείωση της ποιότητας. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την απογοήτευση του να καλέσεις μια εταιρεία λογισμικού για τεχνική υποστήριξη και να ανακαλύψεις ότι ο τεχνικός δεν γνωρίζει τίποτα περισσότερο από τις τυποποιημένες απαντήσεις που εμφανίζονται στην οθόνη του υπολογιστή - δηλαδή, ο τεχνικός να είναι ένα «φερέφωνο» και όχι κάποιος που δίνει λύσεις. Αυτό δεν είναι γενικά μια παραγωγική μορφή της οργάνωσης της εργασίας, επειδή αδυνατεί να αξιοποιήσει την συμπληρωματικότητα μεταξύ τεχνικών και διαπροσωπικών δεξιοτήτων. Με απλά λόγια, η ποιότητα των υπηρεσιών σε οποιοδήποτε επάγγελμα θα βελτιωθεί όταν ένας εργαζόμενος συνδυάζει καθήκοντα ρουτίνας (τεχνική) και μη ρουτίνας (ευελιξία).

Ακολουθώντας αυτή τη λογική, προβλέπουμε ότι οι θέσεις εργασίας μεσαίων δεξιοτήτων που επιβιώνουν θα συνδυάζουν τεχνικά καθήκοντα ρουτίνας με την αφηρημένη και χειρωνακτική εργασία, στις οποίες οι εργαζόμενοι έχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα - τη διαπροσωπική αλληλεπίδραση, την προσαρμοστικότητα και την επίλυση προβλημάτων. Μαζί με τα παραϊατρικά επαγγέλματα, η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει πολλές θέσεις εργασίας για όσους έχουν δεξιότητες στην επισκευή: υδραυλικοί, οικοδόμοι, ηλεκτρολόγοι, μηχανικοί εγκατάστασης συστημάτων εξαερισμού και κλιματισμού, τεχνικοί αυτοκινήτων, εκπρόσωποι εξυπηρέτησης πελατών, ακόμα και υπάλληλοι που θα χρειάζεται να κάνουν  περισσότερα από το να δακτυλογραφούν και να αρχειοθετούν. Πράγματι, καθώς τα επαγγέλματα πρώην μεσαίας ειδίκευσης τα οποία έχουν υποβαθμιστεί ή δεν έχουν πλέον τα τεχνικά καθήκοντα ρουτίνας (η διαμεσολάβηση μετοχών για παράδειγμα), άλλα πρώην σοφιστικέ επαγγέλματα γίνονται προσιτά σε εργαζόμενους με μικρότερη εσωτερική τεχνική μαεστρία (για παράδειγμα, η δουλειά του νοσηλευτή που κάνει πρακτική, ο οποίος όλο και περισσότερο κάνει διαγνώσεις και γράφει φάρμακα στη θέση ενός γιατρού). Ο Lawrence F. Katz, ένας οικονομολόγος της εργασίας στο Χάρβαρντ, αποκαλεί χαρακτηριστικά εκείνους που συνδυάζουν γόνιμα τις θεμελιώδεις δεξιότητες της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με συγκεκριμένες επαγγελματικές δεξιότητες «νέους τεχνίτες».

Οι προοπτικές για τους εργαζόμενους που δεν έχουν τελειώσει το κολέγιο είναι αβέβαιες, αλλά όχι χωρίς ελπίδα. Θα υπάρξουν ευκαιρίες απασχόλησης σε θέσεις εργασίας μέσης ειδίκευσης, αλλά όχι με τον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής και υπαλληλικών θέσεων του παρελθόντος. Αντίθετα, περιμένουμε να δούμε αύξηση της απασχόλησης στις τάξεις των «νέων τεχνιτών»: νοσοκόμες με άδειες και ιατρικούς βοηθούς, δασκάλους και καθηγητές σε όλα τα εκπαιδευτικά επίπεδα, σχεδιαστές κουζίνας, επόπτες κατασκευών και εξειδικευμένους τεχνίτες κάθε είδους, ειδικούς εμπειρογνώμονες και τεχνικούς υποστήριξης και πολλούς ανθρώπους που προσφέρουν την προσωπική τους εκπαίδευση και βοήθεια, όπως φυσιοθεραπευτές, γυμναστές, προπονητές και οδηγοί. Οι εργαζόμενοι αυτοί θα συνδυάζουν τις τεχνικές δεξιότητες με την διαπροσωπική αλληλεπίδραση, την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα, ώστε να προσφέρουν υπηρεσίες που είναι μοναδικά ανθρώπινες.

www.opinionator.blogs.nytimes.com