Στην ερώτηση «ποιος είναι ο πιο μισητός άνθρωπος για τους Έλληνες;», το μυαλό
μας σήμερα πηγαίνει στον υπουργό οικονομικών της Γερμανίας, που τα τελευταία
πέντε χρόνια απαιτεί να αλλάζει η ζωή μας συνεχώς προς το χειρότερο… Παλαιότερα
ίσως να σκεφτόμαστε τον Χίτλερ για τις θηριωδίες των ναζί… Ακόμα πιο παλαιά,
μισούσαμε τον Κεμάλ, για τον ξεριζωμό του ελληνισμού από την Ιωνία… Αλλά
διαχρονικά, κανείς από αυτούς δεν μπόρεσε ποτέ να προκαλέσει την οργή και το
μίσος, που ένιωσε ο ελληνισμός από έναν αυστριακό περιηγητή, που είχε βάλει
σκοπό της ζωής του να αμφισβητήσει την ίδια μας την υπόσταση. Ελάτε να
γνωρίσουμε τον Ιάκωβο Φίλιππο Φαλμεράυερ, τον πιο μισητό άνθρωπο για τους
Έλληνες, EVER! Ήταν πραγματικά ένα «ανθελληνικό τέρας» ή ήταν το «αναγκαίο κακό»
για να παρουσιάσουμε στον κόσμο τη νεο-ελληνική μας ταυτότητα;
Η Εποχή που η Ελλάδα, προσπαθούσε να γίνει... Ελλάδα
Για τον σύγχρονο Έλληνα τα πράγματα είναι απλά: «μετά από 400 χρόνια
τουρκικής σκλαβιάς, οι Έλληνες επαναστατήσαμε και, με τα χίλια βάσανα, στήσαμε
το σύγχρονο ελληνικό κράτος». Για τους Έλληνες όμως των πρώτων χρόνων μετά την
επανάσταση του 1821, τα πράγματα δεν ήταν καθόλου εύκολα… Το μόνο βέβαιο ήταν
ότι έβγαιναν από 400 χρόνια τουρκοκρατίας. Πριν όμως, …ποιοι ήταν; Ελλάδα δεν
είχε υπάρξει ποτέ ! Ναι, είχαν υπάρξει οι αρχαίες ελληνικές πόλεις με τη
φιλοσοφία και τις τέχνες τους. Ναι, είχε υπάρξει ο Μεγαλέξανδρος, που έφτασε τον
ελληνικό πολιτισμό μέχρι τις Ινδίες. Ναι, είχαν υπάρξει οι Ρωμαίοι, που
«υποκλίθηκαν» στο μεγαλείο του ελληνισμού. Ναι, είχε υπάρξει και η Βυζαντινή
Αυτοκρατορία, που όμως πολέμησε με πάθος κάθε τι ελληνικό (εκτός από την
γλώσσα). Και τέλος, ναι, υπήρχαν τα 400 χρόνια οθωμανικού «ζυγού». Στη συνολική
διαδρομή όμως των 2.300 χρόνων δεν υπήρχε πουθενά… Ελλάδα, ως εθνικό ή κρατικό
μόρφωμα ! Τίποτα δεν συνέδεε (στέρεα ή χαλαρά) τις ιστορικές περιόδους του
τόπου!
Οι Έλληνες, στον δύσκολο αγώνα να αποκτήσουμε την ανεξαρτησία μας, είχαμε…
ξεχάσει να φτιάξουμε το θεωρητικό υπόβαθρο, που θα στεκόταν το κράτος μας. Κι
αυτή την «τρύπα» βρήκε ο Ιάκωβος Φίλλιπος Φαλμεράυερ για να… αμφισβητήσει την
ύπαρξή μας.
«Τι σχέση έχει το κλασικό ελληνικό κάλλος με τον
Κολοκοτρώνη;»
Με το σχηματισμό του Ελληνικού κράτους, εκατοντάδες φανατικοί φιλέλληνες της
Ευρώπης, που είχαν υποστηρίξει με πάθος τον απελευθερωτικό αγώνα, αποφάσισαν να
επισκεφτούν την Ελλάδα με την ιδέα ότι θα «συνομιλούσαν» με τον Πλάτωνα και τον
Περικλή, θα περπατούσαν στις στοές των σοφιστών και θα ψυχαγωγούνταν με
απαγγελίες ποίησης υπό τους ήχους της λύρας… Αντί για το μεγαλείο της κλασσικής
Ελλάδας όμως, βρέθηκαν μπροστά στην τραγική πραγματικότητα: η υπέρλαμπρη Αθήνα
του Περικλή ήταν ένα θλιβερό λασποχώρι, τα σπίτια ήταν παραπήγματα, οι
αρχαιολογικοί χώροι ένας σωρός ερειπίων, ενώ οι άνθρωποι ήταν πεινασμένοι,
καχεκτικοί και δύσμορφοι, που δεν είχαν καμία ομοιότητα με τον Ερμή του
Πραξιτέλη και την Αφροδίτη της Κνίδου… Το ρομαντικό όνειρο των Ευρωπαίων
ταξιδιωτών μετατρεπόταν σε εφιάλτη ρεαλισμού. Η ιδέα ότι η λατρεμένη (τους)
κλασσική ελληνική αρχαιότητα θα αναβίωνε με την ανεξαρτησία της Ελλάδας,
κατέρρεε με κρότο. Και ήταν ζήτημα χρόνου να πάρει τη μορφή ακαδημαϊκής
αμφισβήτησης…
«Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων»
Γεννημένος στο Τυρόλο της Αυστρίας το 1790, ο Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράυερ
σπούδασε θεολογία, νομικά, ανατολικές γλώσσες και ιστορία, καθώς η οικογένειά
του τον προόριζε για Βενεδικτίνο μοναχό. Οι φιλελεύθερες ιδέες του όμως τον
έφεραν σε σύγκρουση με τις εκκλησιαστικές αρχές κι έτσι διορίστηκε ως απλός
καθηγητής φιλολογίας σε γυμνάσιο του Άουγσμπουργκ. Μέχρι το 1831, που αποφασίζει
να κάνει ένα μεγάλο ταξίδι στην Ανατολή, διάρκειας τριών χρόνων, τίποτα δεν
έδειχνε ότι θα μπορούσε το όνομά του να απασχολήσει την ιστορία οποιουδήποτε
τόπου. Το 1833 όμως, που επισκέπτεται την Ελλάδα, πέφτει πάνω σε έναν «θησαυρό»:
είναι «Το χρονικό του Μωρέος», ένα κείμενο σε πολλές παραλλαγές, έργο ανωνύμου
χρονικογράφου του 14ου αιώνα, πιθανώς γασμούλου (γόνου μεικτού γάμου από Φράγκο
πατέρα και Ελληνίδα μητέρα, ή εξελληνισμένου Φράγκου), στο οποίο περιγράφεται η
φεουδαρχική οργάνωση του πριγκιπάτου της Αχαΐας, στο οποίο υπήρχαν αναφορές για
το πώς… «εξαφανίστηκαν οι Έλληνες». Ο Φαλμεράυερ ψάχνει περισσότερο, βρίσκει
θραυσματικές μαρτυρίες βυζαντινών λογίων και σχηματοποιεί την θεωρία του: «Στα
σώματα των σημερινών Ελλήνων δεν τρέχει ούτε μία σταγόνα αίματος από τους
αρχαίους!»
Η μεγάλη επίθεση!
«Η Ελληνική φυλή έχει τελείως εξολοθρευθεί από την Ευρώπη. Η φυσική ομορφιά,
το μεγαλείο του πνεύματος, η απλότητα των συνηθειών, η καλλιτεχνική δημιουργία,
οι αθλητικοί αγώνες, οι πόλεις, τα χωριά, το μεγαλείο των μνημείων και των
αρχαίων ναών, ακόμα και το όνομα του λαού, έχουν εξαφανισθεί από την Ελλάδα».
Στα δύο του βιβλία «Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους
Μεσαιωνικούς Χρόνους» και «Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων», ο
Φαλμεράυερ υποστηρίζει ότι πρόγονοι των συγχρόνων Ελλήνων είναι οι Σλάβοι, κατά
κύριο λόγο, και οι Αλβανοί που μετανάστευσαν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του
Μεσαίωνα, εξαφανίζοντας την ελληνική φυλή, με αποτέλεσμα οι σύγχρονοι Έλληνες να
αποτελούν στην ουσία μια Σλαβική φυλή αναμεμειγμένη με Αλβανούς και Ελληνόφωνους
Βυζαντινούς πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, τον Βόσπορο, τη Θράκη κλπ.. «Ούτε μία
απλή σταγόνα αίματος, γνησίου ελληνικού αίματος, δεν τρέχει στις φλέβες των
χριστιανών κατοίκων της σημερινής Ελλάδας. Μια τρομερή καταιγίδα διασκόρπισε έως
την πιο απόμακρη γωνιά της Πελοποννήσου μια νέα φυλή, συγγενή προς την μεγάλη
φυλή των Σλάβων. Οι Σκύθες-Σλάβοι, οι Ιλλυριοί-Αρβανίτες, οι συγγενικοί με τους
Σέρβους και τους Βουλγάρους λαοί, είναι εκείνοι που τώρα ονομάζουμε Έλληνες.
Ένας λαός με σλαβικά χαρακτηριστικά, τοξοειδείς βλεφαρίδες και σκληρά
χαρακτηριστικά Αλβανών βοσκών του βουνού, που φυσικά δεν προέρχεται από το αίμα
του Νάρκισσου, του Αλκιβιάδη και του Αντίνοου. Μόνο μια δυνατή ρομαντική
φαντασία μπορεί να ονειρεύεται ακόμα μια αναγέννηση των αρχαίων Ελλήνων !»
Η Ελλάδα σείεται από αγανάκτηση.
Η θεωρία του Φαλμεράυερ, παρά τα εμφανή λάθη και την ελλιπέστατη τεκμηρίωση,
αγκαλιάζεται από ένα μέρος του ευρωπαϊκού ακαδημαϊκού κόσμου και προκαλεί
τεράστια οργή και ανησυχία στην Ελλάδα. Η κλασική καταγωγή, τα «φώτα» που έδωσαν
οι Έλληνες στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, ήταν πάντα το «δυνατό χαρτί» των Ελλήνων
για τις αξιώσεις τους απέναντι στην Ευρώπη. Και τώρα έβλεπαν κάποιον τυχαίο
αυστριακό περιηγητή να το τσαλακώνει και να το σχίζει…
Ήταν τέτοια η οργή του κόσμου, που χρειάστηκε να περάσουν 150 χρόνια για να
κυκλοφορήσουν τα βιβλία του μεταφρασμένα στα ελληνικά!
Η εθνική αφύπνιση
Το έργο του Φαλμεράυερ ήταν το «κεντρί» που έβαλε το ελληνικό μυαλό να
δουλέψει. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος θα γράψει την «Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους», σε μία προσπάθεια να γεφυρώσει την απόσταση ανάμεσα στην Αρχαία Ελλάδα
και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και οι Έλληνες λαογράφοι, ακολουθώντας τα πρότυπα
του «γερμανικού ρομαντισμού», θα προσπαθήσουν να αποδείξουν ότι πέραν από
ιστορικά τεκμήρια, η «ελληνική ψυχή» έμεινε αναλλοίωτη από τα ομηρικά χρόνια
μέχρι τη σύγχρονη Ελλάδα.
Όλοι οι λόγιοι της εποχής, κλήθηκαν να απαντήσουν «τι σημαίνει να είσαι
Έλληνας». Και το έκαναν, περνώντας από «εθνικό φίλτρο» τον χαοτικό και,
αλλοιωμένο από ξένες επιδράσεις, πολιτισμό και γλώσσα, που είχαν μπροστά τους. Η
συνεισφορά τους στη διαμόρφωση της σύγχρονης Ελλάδας θεωρείται σήμερα το ίδιο
σημαντική με εκείνη των πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών
Η “Ελληνική ψυχή”
Οι Έλληνες λαογράφοι αναζήτησαν με ζήλο τα ψήγματα του «ένδοξου» παρελθόντος
στους αγροτικούς πληθυσμούς, οι οποίοι δεν είχαν αλλοιωθεί από την επίδραση των
εκάστοτε κατακτητών του τόπου, και ξεχώρισαν τα στοιχεία που θα μπορούσαν να
«αποδείξουν» τη σχέση του αρχαίου και νεότερου ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Τα
ερευνητικά σχήματα του Διαφωτισμού, με τον ορθολογισμό και την αντικειμενική
θεώρηση των δεδομένων, δεν εξυπηρετούσαν τον στόχο, γι αυτό και οι Έλληνες
έκαναν άμεσα στροφή στα «εργαλεία», που τους έδινε η σχολή του γερμανικού
ρομαντισμού, εισάγοντας στις έρευνές τους ασαφείς έννοιες, όπως «θεία πρόνοια»,
«διαίσθηση» και, βέβαια «ελληνική ψυχή» – «ψυχή των Πανελλήνων». Η «ψυχή» αυτή,
κατά τους λαογράφους τότε, δεν είχε τα χαρακτηριστικά της συνισταμένης των επί
μέρους «τοπικών ψυχών» των Ελλήνων αλλά ήταν σε συνέχεια της αρχαίας ελληνικής
ψυχής.
Οι τοπικές ιδιαιτερότητες απορρίφθηκαν, παραλήφθηκαν ή σκιάστηκαν, ώστε να
παραμείνει στο προσκήνιο η υπερβατική «ψυχή των (αρχαίων) Ελλήνων». Ο θεμελιωτής
της ελληνικής επιστημονικής λαογραφίας Ν.Πολίτης θα χρησιμοποιήσει τη θεωρία των
«επιβιώσεων» (εθίμων, παραδόσεων, τρόπου ζωής) του E.Tylor, προκειμένου να
αποδείξει την καταγωγή των νεοελλήνων από τους αρχαίους. Θα εξετάσει τα λόγια,
τις πράξεις και τις άλλες εκδηλώσεις του λαού σε σχέση με το ιστορικό βάθος και
τη διαχρονική τους υπόσταση, ώστε η τελική εικόνα να αποδεικνύει την συνέχεια
του ψυχικού και κοινωνικού βίου. Έθιμα «βάρβαρα» και «ανατολίτικα» θα
αποσιωπηθούν, ενώ θα αναδειχθούν θραύσματα της προφορικής λογοτεχνίας, τα οποία
είχαν διατηρηθεί σε μεσαιωνικά κείμενα. Αυτά θα μπουν στα σχολικά εγχειρίδια,
συμβάλλοντας έτσι στην πολιτισμική μεταβολή και στην θεμελίωση της εθνικής
ελληνικής συνείδησης. Και πραγματικά, ο λαϊκός πολιτισμός θα ήταν τελικά εκείνος
που έγινε η ενιαία πολιτισμική μήτρα, το ενοποιητικό στοιχείο και η συνεκτική
ουσία του ελληνικού έθνους.
Επίλογος
Ο Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράυερ, παρά την έντονη αμφισβήτηση, κατάφερε τελικά
να γίνει τακτικός καθηγητής της Ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Μονάχου. Το 1848
μάλιστα εκλέχθηκε βουλευτής της Βαυαρίας στην εθνοσυνέλευση της Φρανκφούρτης
αλλά οι αντιμοναρχικές του θέσεις είχαν σαν αποτέλεσμα να χάσει την
πανεπιστημιακή έδρα και να διωχθεί. Κατέφυγε στην Ελβετία και επέστρεψε στο
Μόναχο, μετά τη χορήγηση αμνηστίας, το 1850. Πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του
ασχολούμενος με τη συγγραφή. Πέθανε το 1861.Στην Ελλάδα δεν στεναχωρήθηκε ΟΥΤΕ
ΕΝΑΣ!
Ίσως τώρα, πέντε χρόνια πριν γιορτάσουμε τα 200 χρόνια από την
ανεξαρτητοποίηση του εθνικού μας κράτους, ήρθε η ώρα να κάνουμε ειρήνη με τον
εμμονικό «αυστριακό περιηγητή». Μπορεί να μας χτύπησε εκεί που πονούσαμε και
μάλιστα την ώρα που ήμασταν πιο ευάλωτοι, αλλά έγινε αφορμή για να χτίσουμε την
εθνική μας συνείδηση, να αναγνωρίσουμε το Βυζάντιο ως βασικό μας πρόγονο (κι ας
το απέρριπταν οι Ευρωπαίοι ως ένα περίεργο μεσαιωνικό θεοκρατικό μόρφωμα), να
μάθουμε περισσότερα για τον τόπο μας και, με τα χρόνια, να αποκτήσουμε
περισσότεροι την αυτοπεποίθηση να λέμε: «Ε, και τι έγινε, αν δεν τρέχει το αίμα
του Περικλή στις φλέβες μου; Όσο έχω στοιχειώδη κλασική παιδεία και μπορώ να
σηκώνω το κεφάλι μου και να βλέπω Ακρόπολη, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει
την ελληνική μου ταυτότητά. ΚΑΝΕΙΣ!».
'Οσοι ενδιαφέρεστε για τον «Αυστριακό περιηγητή» και τον αντίκτυπο
του έργου στην Ελλάδα, μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα:
- Στην εισαγωγή του βιβλίου «Φαλμεράυερ: Περί της Καταγωγής των σημερινών Ελλήνων» από τον καθηγητή φιλοσοφίας Κ.Ρωμανό, Νεφέλη 1984.
- Herzfeld, Μichael, «Πάλι δικά μας. Λαογραφία, Ιδεολογία και η Διαμόρφωση της Σύγχρονης Ελλάδας», μτφρ. Μαρίνος Σαρηγιάννης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002.
- Δερτιλής, Γ.Β., «Κράτος εκ του μηδενός: ένα ιστορικό πείραμα» στο Δερτιλή, Γ.Β., Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920, τόμος Α’, Εστία, Αθήνα, 2009.
- Κυριακίδου-Νέστορος, Άλκη, «Η ρομαντική έννοια του έθνους», Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα, 1978.
του Δημήτρη
Καλαντζή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου