Από το Κομμένο στο Λίντιτσε. Μια προσέγγιση

( 20 Φεβρουαρίου και ώρα 18:30 το απόγευμα, με πρωτοβουλία του ευρωβουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ, Στέλιου Κούλογλου  πραγματοποιήθηκε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις Βρυξέλλες μια ιστορική συνάντηση επιζώντων και απογόνων των θυμάτων  δυο μαρτυρικών χωριών. Κομμένο. Χαράματα της 16ης Αυγούστου 1943. Σφαγιάστηκαν 317 Λίντισε Τσεχοσλαβακάις. 173 άνδρες εκτελέστηκαν. 203 γυναίκες και 105 παιδιά μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ράβενσμπρικ. Εκεί οι περισσότερες γυναίκες έχασαν την ζωή τους. Όσα παιδιά πληρούσαν τις «προδιαγραφές» της Άριας φυλής τα έστειλαν σε οικογένειες Γερμανών. Τα υπόλοιπα 82 παιδιά μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο εξόντωσης του Κέλμνο, όπου θανατώθηκαν σε θαλάμους αερίων.

Σκοπός της εκδήλωσης είναι να γίνουν γνωστές οι ιστορίες των περιοχών αυτών, καθώς και να έρθουν σε επαφή μεταξύ τους, ώστε να αναπτυχθούν περαιτέρω συνεργασίες για την προώθηση της ιστορικής μνήμης.

Στην εκδήλωση  παρευρέθηκαν από την πλευρά του Κομμένου ο δήμαρχος Στάθης Γιαννούλης, η Κατερίνα Σχισμένου φιλόλογος – μεταφράστρια. Από την πλευρά του Λίντιτσε, η δήμαρχος Βερόνικα Κελέροβα, η Λούμπα Χέντλοβα, υποδιευθύντρια και επιμελήτρια του Μουσείου του Λίντιτσε και η Μαριόν Σάιντερ, διευθύντρια του Ταμείου για τα Παιδιά Ourchild του δήμου Bad Sulza της Γερμανίας.)

Η ομιλία της Κατερίνας Σχισμένου στο Ευρωκοινοβούλιο

«Από το Κομμένο στο Λίντιτσε- μια προσέγγιση»

Τι έγινε στο Κομμένο; Ποιά ιστορία και αφήγηση μπορεί να περιγράψει τη δολοφονία το έγκλημα πολέμου 317 ανθρώπων μεταξύ των οποίων ήταν και 97 νήπια και παιδιά μέχρι 15 χρονών και 119 γυναίκες τα οποία το ίδιο φρικτά εκτελέστηκαν ως αντίποινα για επιθέσεις προς τον κατακτητή που πολλές φορές τουλάχιστον στο Κομμένο ήταν μια επίφαση μια πρόφαση και όχι κάποιος άλλος  λόγος. Αλλά και πάλι τι περίμενε ο κατακτητής; Πως δεν θα είχε αντίσταση η την πλήρη αποδοχή;

Βέβαια, ο πόλεμος είναι πάντα ο πόλεμος και όπως έγραψε και ο Θουκυδίδης στον πόλεμο γίνονται πράγματα που ξεπερνά ο ανθρώπινος νους όμως και πάλι. Τι και πώς μπορείς να ξεπεράσεις μια σελίδα της ιστορίας που καταμετρά θύματα αθώα παιδιά , που δεν ξέρουν ούτε τι σημαίνει όπλο, επίθεση αντίσταση και ούτε καν ζωή, δεν πρόλαβαν καν να την αντιληφθούν,

Τι σημαίνει να αποτελείς πλέον ένα αιώνιο μνημείο τέχνης που κάποτε έρχεσαι έτσι ξαφνικά αντιμέτωπος με μια πραγματικότητα ;

Η γυναικεία ψυχή είναι μεγάλη ψυχή γιατί είναι η αιώνια Γαία και η μεγάλη μητέρα αρχέγονα. Είδα γυναίκες να θρηνούν από έργα και ημέρες μεγάλων ανδρών. Έμαθα πως μια γυναίκα ξεκίνησε να φτιάχνει το απίστευτα τραγικό και μεγαλειώδες μνημείο των παιδιών στο Λίντιτσε, την Marie Uchytilová είδα μια γυναίκα να έρχεται στο Κομμένο μετά από χρόνια και να θρηνεί στο μνημείο τη σφαγμένη της αδερφή. Γυναίκες θρήνησαν στην  Τροία τα παιδιά τους γυναίκες ντύθηκαν στα μαύρα , γυναίκες κουβαλούν επάνω το θάνατο των αθώων ψυχών γιατί είναι οι μόνες που ξέρουν μέσα τους πως τα παιδιά είναι παιδιά κάθε μάνας , πατρίδας, αίματος  και φυλής , αυτά είναι τα δικά τους παιδιά.

Εάν η τέχνη έχει και μπορεί να πει κάτι σ΄ αυτές τις περιπτώσεις είναι η ανείπωτη φρίκη και πόνος. Ένα μνημείο είναι μια ιστορική κουκκίδα στην καθημερινή μας παραζάλη που συχνά μπορεί να ξεχνάμε, να παραβλέπουμε και να τρέχουμε στην δική μας ατομική πραγματικότητα που οριοθετείται καθημερινά από μικρά πράγματα.  84 παιδιά βρίσκουν φρικτό θάνατο στο Λίντιτσε, 97 βρίσκουν επίσης στο Κομμένο. Και δε χρειάζεται ν αναφερθούμε ως Ήπειρος και Ελλάδα στις γύρω περιοχές και εγκλήματα. Η τακτική του πολέμου ή έστω αυτού του πολέμου ήταν ό,τι ενοχλεί ή αντιστέκεται να τιμωρείται παραδειγματικά, ακόμη και χωρίς κάποια αιτία ή αντίσταση αλλά το απόλυτο παράλογο και η βαρβαρότητα ήξερε τη δουλειά της. Να σκοτώνει να πυρπολεί να ισοπεδώνει και μετά να σπέρνει σιτάρι, να ρίχνει επάνω σε εκτάσεις την τέφρα των ανθρώπων πού επίσης ήθελε να εξαφανίσει. Δεν ξέρω αν αυτά είναι ανθρώπινες πράξεις. Ο Αριστοτέλης είχε πει εδώ και αιώνες με τη δική μας γλώσσα, και στη δική μας χώρα την δική σας, την Ευρώπη πως ο άνθρωπος οφείλει πρώτα να είναι άνθρωπος, ανθρώπινα να ενεργεί και να πράττει....

Και όμως πάλι θα συνεχίζω να μιλώ για την τέχνη, αυτή που έδωσε τη δύναμη στην γλύπτρια Marie Uchytilová να αρχίσει αυτό το έργο για να τιμήσει τα παιδιά και το χώρο που ισοπεδώθηκε, τη βαρβαρότητα που έζησε ο τόπος και δεν ξέρω κατα πόσο την άντεξε. Το χωρίο Κομμένο δεν έχει αντίστοιχο μνημείο για τα παιδιά που είναι καιρός με την συνεργασία των δύο αυτών τραγικών χωριών ν΄ αποκτήσει. Κάθε φορά όμως κάποια μαυροκαμένη μάνα και γιαγιά θα τοποθετήσει στο λευκό μάρμαρο ένα λουλούδι και ένα κερί και θα θρηνήσει...κι αυτός ο θρήνος σε μας στην Ήπειρο είναι ένα απίστευτο βίωμα, για μένα, για μας ,όσες είχαμε ζήσει γιαγιάδες οι οποίες έζησαν το θάνατο , έχασαν παιδιά ,μάνες, πατεράδες, αδερφές, ανίψια και ανηψιές... η γιαγιά μου, η μητέρα της μητέρας μου, η  μητέρα του πατέρα μου , οι γονείς των γονιών μας.

Το Κομμένο έρχεται κοντά στο Λίντιτσε με αυτή την έξοχη και μοναδική προσπάθεια, να ενώσει την πορεία του μέσα στην ιστορία, γιατί έχουν μια κοινή και απόλυτη βάση, θα χρησιμοποιήσω όχι τυχαία μια αρχαιοελληνική λέξη αιώνων. Την οδύνη.  Η οδύνη δεν είναι μια απλή λέξη έχει ινδοευρωπαϊκή ρίζα και σημαίνει ο απίστευτος ψυχικός πόνος μεγάλης έντασης που ξεκινά από τα τρίσβαθα της ανθρώπινης ψυχής-και ξέρετε δεν είναι τυχαία η λέξη γένους θηλυκού, είναι ο πόνος της μάνας που χάνει το παιδί της, είναι η  Οδύνη που ενώνουν αυτά τα δύο χωριά , τις δύο κουκίδες στον Ευρωπαϊκό χάρτη, ένα εκεί πάνω , έναν εδώ κάτω.  Δεν είναι φυσικά μόνο αυτά τα δίκτυα οδύνης, υπάρχουν ακόμη περισσότερα. Πολλοί τόποι πολλά σφαγμένα παιδιά και θύματα ακόμη και σήμερα, η Μεσόγειος τα ξεβράζει καθημερινά μπροστά μας , δεν αρκεί απ’ ό,τι βλέπετε ούτε το Κομμένο ούτε και το Λίντιτσε. Η βαρβαρότητα καθώς φαίνεται έχει πολύ μεγάλο μέλλον στις ανθρώπινες κοινωνίες και έργο μας, χρέος μας είναι με τέτοιες πράξεις, εδώ μέσα, στην καρδιά ακριβώς της Ευρώπης μέσα στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο να ξαναλέμε τα πράγματα με τ΄ όνομά τους. Να θυμόμαστε σκοτεινές και ντροπιαστικές στιγμές της ιστορίας, όχι προς χάριν τέρψης και μόνο αλλά πρός χάριν μνήμης και χρέος διδασκαλίας.

Σ΄ αυτό το σημείο και φυσικά οφείλω να ευχαριστήσω τον κύριο Κούλογλου που οργάνωσε όλη αυτή την αποστολή, τους συμπορευτές μου από τα μέρη μου την κυρία.............. την εξαιρετική μου φίλη από τη Γερμανία Μάριον Σναίντερ που είναι για μένα εκτός από μια ευαίσθητη και μοναδική φίλη μια μεγάλη ψυχή που γνωρίζει έρχεται αντιμέτωπη με το παρελθόν της, το παρελθόν των προγόνων της , του παππού της, των παππούδων της , και να καταθέτει  317... γαρύφαλλα στα μνημεία του Κομμένου και των Καλαβρύτων να βρίσκεται εδώ δίπλα μας και μαζί μας σ’ αυτό το μεγάλο και σπουδαίο έργο αλλά πάνω απ’ όλα δύσκολο έργο, γιατί είναι έργο οδύνης. Και η οδύνη δεν έχει ούτε νόμους ούτε ίαση και γιατρειά, έχει πορεία και πορεύεται και συμπορεύεται μαζί μας σε σκοτεινά μονοπάτια και ατραπούς. Ξέρετε οι ωδίνες του τοκετού, όταν η γυναίκα γεννά , φέρνει ένα άνθρωπο στο φως έχουν συγγένεια με τη λέξη της οδύνης, αυτής που διαπραγματεύομαι τώρα ως κοινό στοιχείο των δύο σημείων θεωρώ πως δεν χρειάζεται να σας κάνω  την αυτονόητη σύνδεση των λέξεων αυτών.

Θέλω όμως  εφ’ όσον μου δόθηκε και η μοναδική αυτή ευκαιρία να μιλήσω και για την τέχνη που προέκυψε μέσα και μετά το ολοκαύτωμα όπου άνθρωποι με κίνδυνο της ζωής τους και της ύπαρξης τους όπως και τελικά αποδείχθηκε κατέγραψαν αυτό που έβλεπαν και δεν μπορούσε αλλιώς ν’ αποδοθεί. Τόπος ανείπωτος, γλώσσα αλάλητη. Μόνο η τέχνη.

Το ολοκαύτωμα και η τέχνη έχει πολλές πλευρές και προσεγγίσεις. Τέχνη μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης από κρατούμενους που κρυψαν τα χαρτιά που ζωγράφιζαν ή κατάφεραν και τα έσωσαν ή εξοντώθηκαν γι΄αυτό ή ούτως ή άλλως λόγω της φυλής , καταγωγής και ιδιότητάς τους. Ο Τσέχος Pavel Fantl καλλιτέχνης, γιατρός από την Πράγα  ο Felix Nussbaum που συνελήφθη αρχικά στο Βέλγιο το 1940 και, αφού δραπέτευσε, κρύφτηκε με τη σύζυγό του στις Βρυξέλλες. Ο Moritz Müller φιλοτέχνησε πάνω από 500 έργα όσο έμεινε στο γκέτο Τερέζιενσταντ Η Nelly Toll, ο Bedrich Fritta Ο  Haas , η Charlotte Salomon συνελήφθη από την Γκεστάπο με τον σύζυγό της τον Σεπτέμβριο του 1943 και απελάθηκαν στο Άουσβιτς, όπου και δολοφονήθηκε. Εκείνη ήταν την εποχή ήταν πέντε μηνών έγκυος. O David Olère. Ο Olère άρχισε να σχεδιάζει στο Άουσβιτς κατά τις τελευταίες ημέρες του στρατοπέδου, όταν οι SS έγιναν λιγότερο προσεκτικοί.  Το έργο του έχει εξαιρετική τεκμηριωμένη αξία: δεν υπάρχουν φωτογραφίες για ό, τι συνέβη στους θαλάμους αερίων και τις κρεματόρια  και ο Olère ήταν ο μόνος καλλιτέχνης που εργάστηκε ως μέλος του Sonderkommando και επέζησε .O Jan Komski,  Mieczysław Kościelniak, 300 πίνακες που απεικονίζουν την καθημερινή ζωή των κρατουμένων.   O Henri Gayot του Natzweiler-Struthof όπου σε σχέδιά του περιγράφει την φρικτή καθημερινότητα των μελλοθανάτων, μιας και επίσης το συγκεκριμένο στρατόπεδο ήταν από τα πιο σκληρά και απάνθρωπα .

Υπήρξαν αυτοί που εκφράστηκαν αργότερα, και είναι σύγχρονοί μας, και επίσης κάποιοι καλλιτέχνες που πέρα του μνημειακού χαρακτήρα έργου που υπάρχει σε κάθε μαρτυρικό χωριό και τόπο ως στήλη ή άγαλμα ή σύνθεση, Κώστας Μαλάμος, ειδικά για το Κομμένο,  ο Ηλίας Φέρτης,  ο Αντώνης Κανάς,  ο Αντώνης Πολυκανδριώτης , ο Ανδρέας Γεωργιάδης, Θεοδόσης Παπαχαραλάμπους, ο Θεόδωρος Δρόσος,  ο Ορέστης Κανέλλης, ο  Περικλής Βυζάντιος , η Βάσω Κατράκη, ο χαράκτης Τάσσος,ο Σπύρος Βασιλείου ο Λορέντζος Καρπαθάκης,  η Άρτεμις Αλκαλάη, ο Δημήτρης Ράτσικας για τους Λιγκιάδες ......

Η τέχνη σήμερα, την εποχή που η ενημέρωση και το διαδίκτυο δεν έχει και δεν μπορεί να κρατήσει και πολλά κρυφά αντιθέτως διασπείρει και διαχέει την κάθε γνώση και τέχνη , προκαλεί συχνά την άγνοια που έχουν οι λαοί για την ίδια τους την ιστορία. Τέχνη η λυτρωτική, η αδέσποτη σχεδία, που μπορεί ν΄αναζητήσει λύσεις εκεί που οι τραπεζίτες μιλούν με τα γραμμάρια του χρυσού και την ακρίβεια των χρημάτων. Τέχνη η περίπλοκη σκέψη κι πολλαπλή δημιουργία που ξέρει να ασκεί την κριτική της με τον πιο δημιουργικό  αλλά και συνάμα απελευθερωτικό τρόπο.

Καλλιτέχνης είναι αυτός που μιλά και εκφράζεται με το δικό του ποιείν –με το δικο του καλλιτέχνημα, γέννημα θρέμμα της σκέψης του, του ονείρου του αλλά και του εφιάλτη του μιας και η τέχνη είναι πράξη- λειτουργεί πραξιακά.... Καλλιτέχνης ο ιδιόμορφος και προσωπικός τεχνίτης της δικής του πραγματικότητας και κόσμου. Γνωρίζετε πως το ολοκαύτωμα του Κομμένου στις 16 Αυγούστου 1943 και με 317 θύματα, ήταν από τα πιο σκληρά και βάρβαρα - αν και τι κλίμακα έχει η βαρβαρότητα, ο βίαιος θάνατος ανυποψίαστων νηπίων και άμαχου πληθυσμού, γερόντων, εγγύων, 97 παιδιών;

Υπάρχει ένα μνημείο στο κέντρο του χωριού με τα ονόματα των σκοτωμένων για να λειτουργεί και να επαναδιαπραγματεύεται η μνήμη και η τιμή, η σιωπή ή κάποιες φορές ο θόρυβος που κάνει η ιστορία και οι άνεμοι ή οι θύελλες που προκαλεί.

Πολλοί οι επισκέπτες, λίγοι οι πραγματικοί γνώστες των γεγονότων και των εγκλημάτων πόσο μάλλον εάν προέρχονται από το χέρι του παππού σου, του προππάπου σου, του προγόνου σου, και δεν ξέρεις, υποψιάζεσαι, υποθέτεις, δεν γνωρίζεις να το διαχειριστείς. Εδώ προκαλείται η αφύπνιση του τι συνέβη, επέρχεται η επίγνωση, που επίσης παρ΄ό,τι έχει γίνει επεξεργασία, τοποθέτηση, πολλές φορές από τις χώρες αυτές και αποσιώπηση ή στρογγύλεμα, μιας και πρόκειται για εθνική ιστορία, προκαλεί δέος, τρόμο και σίγουρα φόβο. Υπάρχει όμως και ο θρήνος η αιώνια οδύνη.

Αυτόν τον θρήνο άκουσε και ο μουσικός από τη Δρέσδη, Γκύντερ Ζόμμερ, όταν αποφάσισε να έρθει έχοντας άγνοια τόπου και ιστορίας αρχικά- άγνοια κινδύνου και να παίξει για το Κομμένο. Δε γνώριζε την ιστορία, δεν ήξερε τι είχε συμβεί και μόνο όταν τελείωσε παρατηρώντας κάποιες εκφράσεις των ακροατών συγκλονίστηκε. Δεν θα σας περιγράψω πώς λειτούργησε αυτό σε μια καλλιτεχνική ψυχή, αλλά ακούστε το τραγούδι που έγραψε για τα παιδιά του Κομμένου, το μνημείο του Κομμένου, πού δεν μπορεί ν΄ακούσει γιατί συντρίβεται κάθε φορά όπως μου έχει εκμυστηρευτεί. Η μουσική ταξιδεύει καμιά φορά πιο γρήγορα από ένα στατικό μνημείο και αυτή είναι η λειτουργία της, Να μιλά και να λέει  όσα η γλώσσα αδυνατεί να εκφράσει και να πεί. Όταν οι λέξεις είναι τόσο φτωχές και άδειες , όταν δεν μπορούν να βάλουν μέσα το θάνατο όχι ενός παιδιού αλλά τόσων παιδιών που απλώς βρέθηκαν στο διάβα του πολέμου, στην  αιχμή της απόλυτης κυριαρχικής βίας και απανθρωπιάς , γιατί όπως σας ανέφερα δεν τα θεωρώ αυτά έργα ανθρώπων.

Αποτέλεσμα το Songs for Kommeno, Hochzeit in Kommeno, που δεν περιορίστηκαν σε τοπικό ή ελληνικό κοινό αλλά και ταξίδεψαν.

Ταξίδεψαν στη Βαϊμάρη το 2015 στο ελληνογερμανικό φεστιβάλ ανάγνωσης, στο Eine Welt Haus στο Μόναχο την επομένη χρονιά, στα Documenta 14 του Kassel το 2017, όπου ακολούθησαν και διαμαρτυρίες με συμμετοχή των ίδιων των καλλιτεχνών του Arbeitskreis Distomo ανθρώπων της τέχνης και του λόγου.

Τώρα φτάσαμε εδώ και ανοίγουμε μια γέφυρα επικοινωνίας, γνώσης και οδύνης.

Σε πολλές συζητήσεις που έτυχε να έχω με το γερμανικό κοινό μιας και τυχαίνει να είμαι και η μεταφράστρια στα γερμανικά μέρος του έργου, όπως και σε συνομιλίες με τον ίδιο τον καλλιτέχνη, θεωρούν πως οι προσπάθειες μέσω της τέχνης λειτουργούν ως γέφυρες μετεκκένωσης της γνώσης, της αλήθειας και της ίδιας της ιστορίας. Όταν αφυπνίζεται σ’ ενα ανίδεο και χωρίς εμπειρία κοινό το γιατί και και το πώς , νομίζω πως η τέχνη έχει επιτελέσει το έργο της.

Την επίγνωση, να διευρύνει τα όρια της μνήμης και να στεργιώνει τον ελεύθερο άνθρωπο και πνεύμα ώστε να μην ξανασυμβούν αυτά τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Έτσι και οι άνθρωποι, μετά από τα εγκλήματα αυτά, στο Κομμένο,  στα Καλάβρυτα, στο Μεσόβουνο, στους Πύργους, στο Δίστομο, στη Βιάννο, στο Χορτιάτη, στους Λιγκιάδες , Μουσιωτίτσα, Σταυροχώρι, Κλεισούρα, στο Λίντιτσε, προσπάθησαν μέσω έργων τέχνης, μουσικής, θεατρικών, λογοτεχνίας, ποίησης,σε οποιαδήποτε έκφρασή της να μιλήσουν.  Τι να πούμε για τα δικά μας τα χώματα ποτισμένα με τόσο άδικο αίμα, πού να πατήσουμε, πού  τελειώνει η νεκρόπολη του Άδη και πού αρχίζει η χώρα των ζωντανών και του ήλιου; Ποιός Αχιλλέας θα κλάψει και ποιός Οδυσσέας θα μας πεί  τι υπάρχει στις όχθες του Αχέροντα, των τοπίων τού κάτω κόσμου; Τι θέση έχουν εκεί τα παιδιά;

Πιστεύω πως πρέπει να δοθεί έμφαση και βαρύτητα στην καλλιτεχνική διαπραγμάτευση των ολοκαυτωμάτων μιας και φτάνουν σε στρώματα- βαθύτερα και με ρίζες που ενδυναμώνουν την ελευθερία και το διάλογο, την νόηση και την κατανόηση, την γνώση και την αυτογνωσία. Των λαών. Δημιουργούν γέφυρες επικοινωνίας εκεί που πολλές φορές άλλοι τρόποι αδυνατούν. Δημιουργούν εικόνα και θέαση όταν όλα έχουν καεί και καταστραφεί , εξοντωθεί ή θαφτεί. Η τέχνη διευρύνει τα όρια της τέχνης με την ελευθερία της. Βοηθά στον αυτοαναστοχασμό και λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας κατά των αδυνάτων αυτού του κόσμου, των αφανών θυμάτων όπως είναι του Κομμένου του Λίντιτσε και σε κάθε γης τόπο.Αυτή η πολλαπλή αδελφοποίηση σε κάθε επίπεδο ανθρώπων , ιστορίας τέχνης, γνώσης μετάβασης ίσως απαλύνει την οδύνη, ποιά οδύνη;

Αυτή που μοιρολογά αιώνες πριν ο Ηρόδοτος και ακόμη δεν διδαχτήκαμε τίποτα από την ιστορία- «Οὐδείς γάρ οὕτως ἀνόητος ἐστιν, ὅστις πόλεμον πρό εἰρήνης αἱρέεται· ἐν μέν γάρ τῇ οἱ παῖδες τούς πατέρας   θάπτουσιν, ἐν δέ  τῷ  οἱ πατέρες  τά τέκνα»- Κανείς δεν είναι τόσο ανόητος ώστε να προτιμά τον πόλεμο από την ειρήνη. Γιατί στον καιρό της ειρήνης τα παιδιά θάβουν τους γονείς, ενώ στον καιρό του πολέμου οι γονείς θάβουν τα παιδιά τους. Κι όμως κάποιοι τον προτίμησαν.....

Κατερίνα Σχισμένου