THIS is a coup: Ποια είναι τα 5 πραξικοπήματα που έγιναν στην Τουρκία από το 1960. Μια ιστορική αναδρομή στη χώρα όπου η χούντα είναι ο κανόνας

Οι Παρασκευοβραδιάτικες εξελίξεις στη γείτονα Τουρκία, αδιαμφισβήτητα, υπήρξαν ιδιαίτερα συνταρακτικές για όλη την υφήλιο, πολύ δε περισσότερο για την πολύπαθη γειτονιά μας και τους κόρακες που βολβοδέρνουν μόνιμα πάνω από αυτή. Για το δύσμοιρο λαό που ζεί, όμως, στη γείτονα χώρα τα πραξικοπήματα δεν είναι κάτι το ασυνήθιστο. 

Κι αν λάβει κανείς υπ' όψιν την παράδοση του Kemal Ataturk, του ανθρώπου που έθεσε τα θεμέλια για τη λειτουργία του Τουρκικού κράτους επιδιώκοντας το διαχωρσιμό του από το Ισλάμ (περισσότερα εδώ), όσο και την παραδοσιακά εκτεταμένη εμπλοκή των Ενόπλων Δυνάμεων στα πολιτικά της χώρας (πολλάκις με την πρόφαση της υπεράσπισης των αρχών του Kemal Ataturk) και προσθέσει και τη γεωστρατηγική θέση της Τουρκίας (και όσους ενδιαφέρόνται για αυτήν εκτός Τουρκίας), θα καταλάβει πως η πολιτική σκηνή των γειτόνων είναι μια πολύ δύσκολη πίστα για να επιβιώσεις. Πόσο μάλλον αν είσαι "αριστερή μειοψηφία" ή Κούρδος.

27 Μάη 1960, η αρχή Τα μπικικίνια από το σχέδιο Μάρσαλ τελειώνουν στη γείτονα χώρα, με αποτέλεσμα να αρχίζει το στοιχειώδες ψάξιμο σε εποχή που δεν έπαιζαν σμάρτφον και πόκεμον γκόου για εναλλακτικές πηγές, με τον πρωθυπουργό Adnan Menderes του Δημοκρατικού Κόμματος να οργανώνει σχετική επίσκεψη στη Σοβιετική Ένωση και τη Μόσχα.

Adnan Menderes

Αυτό, βέβαια, δεν άρεσε σε κύκλους του Στρατού και, δη, σε εκείνους που είχαν εκπαιδευτεί στο Αμέρικα για να καταπολεμούν την απειλή του κομμουνισμού, όταν αυτή εμφανίζεται. Έτσι, ο συνταγματάρχης Alparslan Turkes (πολιτικός πατήρ των Γκρίζων Λύκων, όπως θα δούμε παρακάτω), κάνει την εξής ανακοίνωση στις 27 Μαΐου του 1960:

Οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις έχουν αναλάβει τη διοίκηση ολόκληρης της χώρας. Αυτή επιχείρηση, μετά από τη συνεργασία όλων των πολιτών και των δυνάμεων ασφαλείας, πέτυχε χωρίς να χαθεί καμία ζωή. Μέχρι νεωτέρας, έχει επιβληθεί απαγόρευση κυκλοφορίας, εκτός από τα μέλη των Ενόπλων Δυνάμεων. Παρακαλούμε τους πολίτες μας να διευκολύνουν το έργο των Ενόπλων Δυνάμεών μας και να βοηθήσουν, ώστε να επανακατοχυρωθεί το δημοκρατικό καθεστώς που επιθυμεί όλο το έθνος.

Οι στόχοι της "στρατιωτικής επαναστάσεως" διατυπώθηκαν την επόμενη μέρα σε συνέντευξη τύπου από το στρατηγό Ceman Gursel, ο οποίος θύμισε κάτι από ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς των ΗΠΑ, σε φάση "Κάναμε χούντα για να εγκαταστήσουμε μια καθαρή και δυνατή δημοκρατία".

Alparslan Turkes

Στα άμεσα επακόλουθα: 235 στρατηγοί και πάνω από 3.000 αξιωματικοί εξαναγκάζονται σε αποστρατεία, πάνω από 500 δικαστές και εισαγγελείς μαζί με 1.400 ακαδημαϊκούς καθαίρονται, ενώ ο Πρόεδρος (κεφαλή του Τουρκικού κράτους), ο Πρωθυπουργός και αρκετοί υπουργοί συνελήφθησαν κατόπιν εντολής του Gursel, με στόχο να δικαστούν. Ο Υπουργός Εσωτερικών, Namik Gedik, αυτοκτόνησε πριν τη δίκη του, στη Στρατιωτική Ακαδημία όπου και κρατείτο. Οι υπόλοιποι κρατούμενοι δικάστηκαν στο νησί Yassidia, στη θάλασσα του Μαρμαρά, με το κατηγορητήριο-μενού να περιλαμβάνει εσχάτη προδοσία, κατάχρηση δημοσίου χρήματος και κατάλυση του Συντάγματος. Τα δικαστήρια θα λήξουν με την εκτέλεση του Πρωθυπουργού Adnan Menderes και των υπουργών Εξωτερικών και Οικονομικών.

Η εκτέλεση του Adnan Menderes

Ένα μήνα μετά, θεωρητικά, ο λαός ήταν και πάλι κυρίαρχος, αλλά οι καραβανάδες παρέμειναν στα πράγματα μέχρι τον Οκτώβρη του 1965, με το στρατηγό Ismet Inonu να ελέγχει έως τότε τη φάση. Στις πρώτες εκλογές μετά το πραξικόπημα, εκλέγεται ο Suleyman Demirel, τον οποίο θα συναντήσουμε λίγο πιο κάτω.

12 Μάρτη 1971, πραξικόπημα με τελεσίγραφο Η επαναφορά στους κανονικούς πολιτικούς ρυθμούς μετά το τέλος του προηγούμενου στρατιωτικού καθεστώτος δεν κράτησε πολύ, με τα τέλη των 60s να βρίσκουν τη χώρα σε χάος λόγω της παρατεταμένης οικονομικής ύφεσης. Οι απεργίες δίνουν και παίρνουν, αρχίζουν να σχηματίζονται και να δραστηριοποιούνται αριστερές εργατικές και φοιτητικές κινήσεις, βρίσκοντας απέναντί τους όχι μόνο τους κρατικούς μηχανισμούς αλλά και την ακροδεξιά βία των γνωστών και μη εξαιρετέων Γκρίζων Λύκων, με το Suleyman Demirel να αδυνατεί να ελέγξει την κατάσταση και να χάνει σταδιακά την κοινοβουλευτική του δύναμη, μετά από απανωτές διασπάσεις στο κεντροδεξιό του Κόμμα της Δικαιοσύνης.

Suleyman Demirel

Οι απαρχές των 70s βρίσκουν την Τουρκία σε ακόμα μεγαλύτερο χάος, με τους φοιτητές να δίνουν λατινοαμερικάνικο άρωμα στη γείτονα χώρα με συγκρούσεις στους δρόμους, ληστείες σε τράπεζες και απαγωγές Αμερικανών στρατιωτικών, με τους Γκρίζους Λύκους και τους λοιπούς παραστρατιωτικούς να βάζουν βόμβες στις κατοικίες καθηγητών που κριτίκαραν την κυβέρνηση Demirel, η οποία, ξαφνικά, έβλεπε και τις ισλαμιστικές φωνές που αρνούνταν τον Κεμαλισμό να αυξάνονται, αδύναμη να αντιδράσει με οποιονδήποτε τρόπο.

Κι αφού δε μπορούσε να κάνει κάτι η κυβέρνηση, είπαν, άλλη μια φορά να κάνουν κάτι οι καραβανάδες. Στις 12 Μαρτίου 1972, λοιπόν, ο επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου Mehmud Tagmac παραδίδει στον Demirel τελεσίγραφο, απαιτώντας σχηματισμό σταθερής κυβέρνησης στα πλαίσια των δημοκρατικών και κεμαλικών αρχών ώστε να βγει η χώρα από "την κατάσταση αναρχίας στην οποία έχει περιέλθει", εφαρμόζοντας τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, σύμφωνες πάντα με το Σύνταγμα. Σε περίπτωση, δε, που το τελεσίγραφο δε γινόταν δεκτό, ο καραβανάς διαμηνύει ότι ο Στρατός θα ασκήσει πλήρως τα συνταγματικά του καθήκοντά και θα ελέγξει αυτός τη φάση. Ο Demirel, μετά από τρίωρη σύσκεψη με τον Inonu (βλέπε προηγούμενο coup) παραιτείται.

Memduh Tagmac

Τρία ήταν τα κίνητρα πίσω από αυτή τη νέα "επανάστασιν":

• οι περισσότεροι διοικητές θεωρούσαν το Demirel ανίκανο να διαχειριστεί την κοινωνική αναταραχή και την ανερχόμενη πολιτική τρομοκρατία
• πολλοί αξιωματικοί δεν μπορούσαν να υποστηρίξουν τα βίαια μέτρα της κυβέρνησης Demirel απέναντι στους διαδηλωτές, με τους πιο σκληρούς να επιθυμούν μια επιστροφή στις "αξίες" του πραξικοπήματος του 1960
• οι πιο μερακλήδες έβλεπαν τη διέξοδο σε ένα εκσυγχρονιστικό μέλλον για τη χώρα μέσα από τον απολυταρχισμό και όχι τα φιλελεύθερα μέτρα

Ο Τουρκικός λαός φαίνεται ότι περίμενε το πραξικόπημα, αλλά τα ετερόκλητα στοιχεία πίσω από αυτό δεν έδιναν μια ξεκάθαρη κατεύθυνση ως προς το που θα προχωρήσει η κατάσταση. Όσοι αφελείς, πάντως, πίστεψαν πως αυτή η "επανάστασις" θα έφερνε τις δέουσες μεταρρυθμίσεις για το καλό του τόπου, μιας και δε μπορούσε η κυβέρνηση επήγαν ταμείο. Σαν κάθε χούντα που σέβεται τον εαυτό της, αυτοί που την πλήρωσαν ήταν οι απεργοί, οι φοιτητές, οι εξ αριστερών αντιφρονούντες, όπως, φυσικά, και οι Κούρδοι και όσοι τους υποστήριζαν. Έτσι, φοιτητικές οργανώσεις και εργατικές κινήσεις χτυπήθηκαν από την καταστολή, ενώ ενθαρρύνθηκε η περεταίρω βία σε βάρος αυτών των ομάδων από ακροδεξιές οργανώσεις και τις νεολαίες τους.

Μέχρι τον Απρίλιο, η κατάσταση συνέχιζε να περιμένει έκρυθμη στην Τουρκία, με το Στρατό Απελευθέρωσης του Τουρκικού Λαού να έρχεται στο προσκήνιο, με απαγωγές και ληστείες τραπεζών. Στρατιωτικός νόμος αρχίζει να επιβάλλεται σε αρκετές επαρχίες, κυρίως όσες είχαν μεγάλους Κουρδικούς πληθυσμούς, ενώ τα επόμενα χρόνια θα αρχίσουν να τίθενται στην παρανομία αριστερές οργανώσεις και να απαγορεύονται απεργίες. Με τους περισσότερους στόχους του στρατιωτικού καθεστώτος να έχουν επιτευχθεί, η χώρα οδηγείται σε εκλογές τον Οκτώβρη του 1973, με τον Bulent Ecevit του Δημοκρατικού Κόμματος του Λαού να σημειώνει νίκη-έκπληξη. Νίκη που, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δεν κράτησε για πολύ.

Bulent Ecevit

7 Σεπτεμβρίου 1980, στρατιωτικός νόμος παντού και κατάλυση του συντάγματος με στόχο την ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Η πολιτική αστάθεια παρέμεινε για καιρό στην Τουρκία, με επαναλαμβανόμενες εκλογές και εναλλαγές στην εξουσία μεταξύ Ecevit και Demirel, με το δεύτερο να συνεργάζεται σε συνασπισμό με το εθνικιστικό κόμμα του Alparslan Turkes, τον οποίο συναντήσαμε ως πραξικοπηματία στο πρώτο coup, μετά το τέλος του οποίου ήρθε στην εξουσία ο Demirel. Μπλέξιμο, ε; Κατά τα 70s, χύθηκα πολύ αίμα στη γείτονα χώρα, με πολλάκις θύτες νεοφασιστικές ομάδες, όπως η νεολαία του Turkes, οι Γκρίζοι Λύκοι, που σκότωσαν στη σφαγή του Bahcelievler στην Άγκυρα το 1978 εφτά φοιτητές, μέλη του Τουρκικού Εργατικού Κόμματος.

Ήδη από το 1979, οι Τούρκοι καραβανάδες ετοίμαζαν το μεγάλο τους comeback, πιο μεθοδικά και οργανωμένα από κάθε άλλη φορά. Κι αφού το κλώθανε και περιμένανε μετά από απανωτές συσκέψεις των κεφαλών την κατάλληλη στιγμή, ένα χρόνο μετά την εμφάνιση των πρώτων σημείων του επερχόμενου coup, ο στρατός "ξανακάμει επανάστασιν". Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1980, ο Kenan Evren και άλλοι 4 αξιωματικοί αποφασίζουν πως ήρθε η ώρα: το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας ανακοινώνει το πραξικόπημα στο εθνικό τηλεοπτικό κανάλι, επιβάλλουν στρατιωτικό νόμο σε όλη τη χώρα, καταλύουν το Κοινοβούλιο και την Κυβέρνηση και απαγορεύουν όλα τα πολιτικά κόμματα και τα συνδικάτα.

Kenan Evren

Όπως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, οι αγορές της εποχής είδαν με καλό μάτι την επιβολή του νέου καθεστώτος στην Τουρκία, προσβλέποντας στα οικονομικά οφέλη της πολιτικής σταθερότητας (δεν υπήρχαν πια απεργίες και άλλα ενοχλητικά ζιζάνια) και βρίσκοντας πλέον εύφορο έδαφος για επενδύσεις και ανάπτυξη, με τους μισθούς να έχουν παγώσει και το δημόσιο να συρρικνώνεται (φιλελέ ονείρωξη, όχι αστεία) Το Αμερικα δεν μπορούσε να λείπει από εδώ, με μνημόνια συνεργασίας να υπογράφονται μεταξύ καθεστώτος και κυβέρνηση Reagan (ξέρετε αεροδρόμια, βάσεις, κλπ, business as usual).

Στον τομέα της Δικαιοσύνης και του Συντάγματος, επίσης, υπήρχε πολύ ψωμί. Τα δικαστήρια άνοιξαν μαζικά για τους αντιφρονούντες, με εκατοντάδες χιλιάδες να δικάζονται και εκατοντάδες να εκτελούνται. Στη θεωρία, το καθεστώς ήθελε να χτυπήσει και τα δυο άκρα, αλλά, ως είθισται, οι παληκαράδες των Γκρίζων Λύκων είχαν μια πιο ευνοϊκή μεταχείριση, καθότι κάποιος έπρεπε να βοηθάει στο να μη διασαλευτεί η τάξις και η ασφάλεια, αφήστε δε που κάποιος έπρεπε να λερώνει τα χέρια του για να μπαίνουν εσοδάκια από το εμπόριο πρέζας και όπλων στα κρατικά ταμεία. Ως προς το Σύνταγμα, μετά από έγκριση 800+ νόμων που έφερναν μιλιταριστικό αέρα στη ζωή στη γείτονα χώρα, το 1983 η "αναθεώρηση"ήταν έτοιμη να τεθεί σε δημοψήφισμα. 92% ναι και Kenan Evren πρόεδρας για άλλα 7 χρόνια.

Το 1983 γίνονται και εκλογές, με ανάδειξη μονοκομματικής κυβέρνησης από το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας του Turgut Ozal, κόμμα με νεοφιλελεύθερες οικονομικές και συντηρητικές κοινωνικές θέσεις (κάτι σαν Δημιουργία ξανά ή Playmobil Στέφανου Μάνου). Σε αυτή τη "μετάβαση προς τη δημοκρατία", συμμετείχαν 3 κόμματα εγκεκριμένα από το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, 2 εκ των οποίων ιδρυθέντα από αυτή καθ' αυτή τη χούντα.

Tugrut Ozal

Το Δημοψήφισμα για το νέο Σύνταγμα του 2010 στην Τουρκία οδήγησε στο δικαστήριο τους μόνους εν ζωή αξιωματικούς που ενεπλάκησαν στο πραξικόπημα του 1980, τον Kenan Erven και τον Tashin Sakinhaya, για τις απάνθρωπες πράξεις που διενεργήθηκαν κατά την "επανάστασιν" και, κυρίως, μετά από αυτήν. Οι καραβανάδες φάγανε ισόβια, αλλά τι να το κάνεις άμα είσαι 80+; Ο Αλλάχ είναι μεγάλος και τους αλάφρωσε από την ποινή τους, παίρνοντας κοντά του και τους δυο μέχρι το κοντέρ να γράψει 2015.

Άνοιξη 1993, το συγκεκαλυμμένο-όχι-ακριβώς πραξικόπημα του Βαθέος Κράτους. Ναι, εδώ δε μιλάμε για πραξικόπημα με την ακριβή έννοια της λέξεως, αλλά, μάλλον, για τη δημόσια έκφανση αυτού που αποκαλείται και "Βαθύ κράτος" στην Τουρκία, όπως αυτή αποτυπώθηκε σε κάποιους μυστήριους χρονικά θανάτους επιφανών προσώπων, μεταξύ των οποίων και του προέδρου Turgut Ozal, πολιτικών και στρατιωτικών.

Adnan Kahveci, έμπιστος πολιτικός του Ozal και πρώην Υπουργός Οικονομικών

Τον καιρό εκείνο, που λένε και τα Ευαγγέλια, ο Tugrut Ozal είχε μπει σε ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με το PKK, μιας και ήταν περίοδος που το Κουρδικό μεσουρανούσε ως θέμα. Ήδη από την αρχή των 90s, ο Ozal, με δεδομένες τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις που επέφερε ο Πόλεμος του Κόλπου το 1991, είχε ξεκινήσει διαδικασίες ειρήνευσης με τους Κούρδους, ετοιμάζοντας πακέτο γενναίων μεταρρυθμίσεων προς όφελός τους, το οποίο και θα πρότεινε στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας της χώρας. Μέχρι, όμως, να το προτείνει, οι στενοί του συνεργάτες στο ζήτημα, Adnan Kahveci (πρώην Υπουργός Οικονομικών) και Esref Bitlis (επικεφαλής της Τουρκικής Χωροφυλακής) είχαν μυστηριωδώς πεθάνει (σε αυτοκινητιστικό και αεροπορικό δυστύχημα αντίστοιχα).

Esref Bitlis

Ο θάνατος βρήκε τελικά και τον Tugrut Ozal στις 17 Απριλίου του 1993, μέσω κάποιου δηλητηρίου, με αποτέλεσμα οι μεταρρυθμίσεις προς όφελος των Κούρδων να μην προχωρούν ποτέ και η παύση των πυρών που είχε συμφωνηθεί στις 20 Μαρτίου του ιδίου έτους να πέφτει στο κενό, με την ενέδρα του PKK στις 24 Μαΐου του 1993.

28 Φεβρουαρίου 1997, το post-modern πραξικόπημα Καραβανάδες εν δράσει ξανά, στη δύση του 20ου αιώνα, λοιπόν. Δια χειρός Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας (πολλαπλές οι αναφορές σε αυτό στα προηγούμενα coups) αυτό το πραξικόπημα, με στόχο την ανατροπή του Ισλαμιστή Πρωθυπουργού Necmettin Erbakan και της κυβέρνησης συνασπισμού του. Πάλι με "memorandum", όπως και σε εκείνο του 1971.

Necmettin Erbakan

Στις 17 Γενάρη του 1997, ο γνωστός μας, πλέον, από την πολιτική ζωή της Τουρκίας, πρόεδρος Suleyman Demirel επισκέπτεται το Γενικό Επιτελείο και ζητά αναφορά για τα ζητήματα που παίζουν από τον Επιτελάρχη, Ismail Hakki Karadayi. Ο 
καραδερβίσης Karadayi του αραδιάζει 55 προβλήματα και ο Demirel του λέει "Μίλα με τον πρωθυπουργό" και να χαμηλώσει τον τόνο της φωνής του των αιτημάτων του. Τα ζητήματα για τα οποία υπήρχε διαμάχη ήταν από εκείνα που εμείς δύσκολα καταλαβαίνουμε, μη ζώντας στην Τουρκία, αυτά του διαχωρισμού θρησκείας και κράτους (όχι Εκκλησίας και κράτους όπως το εννοούμε εδώ, μη μπερδεύεστε). Προφανώς, το ισλαμικό προφίλ του πρωθυπουργού δημιουργούσε θέματα εξωτερικής πολιτικής (αφορμή στάθηκε και ένα μετέπειτα περιστατικό διαδήλωσης ενάντια στην παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων Ισραηλινών σε δήμο της Άγκυρας) και, έτσι, το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας αποφάσισε να τον παύσει. Και τον έπαυσε, αλλά χωρίς να διαλυθεί η Βουλή ή να αλλάξει το Σύνταγμα, εξ ου και ο όρος "post-modern" που χρησιμοποίησε για το πραξικόπημα ο ναύαρχος Salim Dervisoglu.

Αριστερά, ο Ismail Hakki Karadayi, δεξιά ο εκπεσών πρωθυπουργός

Η νέα κυβέρνηση σχηματίστηκε τελικά, το κόμμα του εκπεσόντος Erbakan έκλεισε με τυπικές διαδικασίες, ενώ ο ίδιος βρέθηκε με ποινή εκτός πολιτικής για 5 χρόνια. Ποινή που έφαγε και ο μάλλον ομοϊδεάτης του Recep Tayyip Erdogan, για ένα ποίημα εθνικιστικού και ισλαμιστικού περιεχομένου που διάβασε δημόσια ως δήμαρχος Κωνσταντινουπόλεως. Το νέο κόμμα στο οποίο εντάχθηκαν τα στελέχη του κόμματος του Erbakan μπήκε στη Βουλή στις επόμενες εκλογές αλλά όχι με τα παλιά ποσοστά. Όλοι αυτοί τελικά βρήκαν καταφύγιο στο μετέπειτα Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Erdogan, που δεν είχε τον ισλαμικό άξονα που διέθεταν οι πολιτικοί του προπάτορες.

Ο υποψήφιος εκπεσών, την εποχή που τιμωρήθηκε για το επίμαχο ισλαμιστικό ποίημα

Αυτή ήταν μια όχι-και-τόσο-σύντομη ανασκόπηση των πραξικοπημάτων που έχουν λάβει χώρα στην Τουρκία, μια ανασκόπηση που ρίχνει φως σε ένα θεωρητικά ξένο πολιτικά κόσμο ο οποίος, όμως, βιώνει κατά καιρούς (και πιο έντονα εσχάτως) τα ίδια σκαμπανεβάσματα (σε διαφορετική μορφή ίσως) που βιώνουν και αλλού στην υφήλιο, με τα κίνητρα που τα υποκινούν να παραμένουν, σε γενικές γραμμές, παντού και πάντα τα ίδια: φράγκα, όπλα και λοιπές μπίζνες, as usual.

www.luben.tv