Θεοδώριανα Άρτας, ψηλά στην Κωστηλάτα. Απολαύστε τα video

Δείτε τα βίντεο

Τα Θεοδώριανα,πρώην Κοινότητα και σήμερα δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων, ένα κεφαλοχώρι του νομού Άρτας «λίαν  ορεινόν και δυσχείμερον», φωλιασμένα σε μια πλαγιά των ανατολικών Τζουμέρκων, απάνω στα ηπειροθεσσαλικά σύνορα, ογδόντα χιλιόμετρα απ' την Αρτα. Τα τετρακόσια περίπου σπίτια, παλιά πέτρινα, μα και μοντέρνα, απλώνονται συγκεντρωμένα σε δυο συνεχόμενους μαχαλάδες σε μιαν απάνεμη πλαγιά με κλίση νοτιοανατολική, ανάμεσα σε υψόμετρο από 850 έως 1100 μέτρα. Στο Κέντρο του χωριού, στην πλατεία με τον επιβλητικό πλάτανο, το υψόμετρο δείχνει 960 μέτρα. Ανατολικότερα και σε απόσταση 4,5 περίπου χιλιομέτρων, καμιά εικοσιπενταριά σπίτια στη δεξιά όχθη του Αχελώου, είναι το Σκαρπάρι, ο δεύτερος οικισμός της Κοινότητας Θεοδωριάνων.

Η έκταση της πρώην Κοινότητας, 44 χιλιάδες στρέμματα, περιβάλλεται από γυμνές και δύσβατες βουνοκορφές, που καθορίζουν και τα όριά της με τα γύρω χωριά: Κάψαλα, Αθαμάνιο, Βουργαρέλι, Κυψέλη, Ράμια, Καταρράκτη, Μελισσουργούς και Νεράιδα. Ψηλότερη κορυφή είναι η Πυραμίδα (2.393 μ.) και κύρια περάσματα: ο Σταυρός (1.250 μ.) προς νότο, απ' όπου περνάει κι ο αμαξιτός δρόμος προς την Άρτα, το Αυτί (1.750 μ.)βόρεια και ο Προφήτης Ηλίας (1.100 μ.) ανατολικά προς τη Θεσσαλία.

Η γη είναι σφιχτή κι άγονη, σπαρμένη με βράχια, πηγές, έλατα, κέδρα, φτελιάδες, πλατάνια, καρυδιές και πράσινο, από Αύγουστο σε Αύγουστο. Το λιγοστό καλλιεργήσιμο έδαφος, βολεμένο με πεζούλες σε μικρές λουρίδες, κάποτε με τη φτωχή του απόδοση σε στάρι και καλαμπόκι εξέθρεψε γενιές Θεοδωριανιτών. Σήμερα, όλη η έκταση μένει χέρσα και μόνο λίγα κήπια μέσα στο χωριό καλλιεργούνται. Οι κάτοικοι έχουν στραφεί σε άλλες ενασχολήσεις στα αστικά κέντρα, μα η καρδιά τους δοσμένη πάντα εκεί στον άγονο, αλλά πανέμορφο γενέθλιο τόπο. Μόνο στην Κωστηλάτα, στο χιλιοτραγουδισμένο οροπέδιο, αλλά και στ' άλλα χλοερά βοσκοτόπια εξακολουθούν να ξεκαλοκαιριάζουν χιλιάδες γιδοπρόβατα.

Η ταυτότητα της Κοινότητας σε αριθμούς σήμερα, σε σύγκριση με αυτή του 1935, οπότε είχε συνταχτεί και το πρώτο δημοτολόγιο, έχει ως εξής (συμπεριλαμβάνεται κι ο οικισμός Σκαρπάρι):  

	1935	2011
Κάτοικοι*	1.650	1.760
Σπίτια (Κτίσματα)	305	425
Καλλιεργούμενη έκταση (σε στρέμματα)	10.000	180
Γιδοπρόβατα	10.500	15.000
Χοντρά ζώα	400	3

(*) Αναφέρονται σι κάτοικοι σι εγγεγραμμένοι στα Μητρώα της πρώηνΚοινότητας

Η πιο παλιά αναφορά σε πληθυσμό είναι αυτή του 1828, σύμφωνα με την οποία στα Θεοδώριανα, που ανήκουν στο Ναχαές (περιοχή) Τζουμέρκων, διαμένουν 80 «φαμελιές».
Η Κοινότητα ανήκει διοικητικά στο νομό Αρτας. Εξυπηρετείται συγκοινωνιακά με την  Αρτα. Ενας νέος αμαξιτός δρόμος που έχει διανοιχτεί προς την Αγία Κυριακή, ενώνει το χωριό με τον εθνικό δρόμο Αρτα-Τρίκαλα, αποτελεί την χειμωνιάτικη πρόσβαση στο χωριό, μιας και δεν κλείνει από τα χιόνια λόγω του χαμηλού υψομέτρου του. 
Αρκετοί  κάτοικοι είναι κτηνοτρόφοι και ελάχιστοι, κυρίως ηλικιωμένοι, έχουν ριζώσει σε πείσμα των καιρών στο χωριό κατά τους χειμώνες. Απ' τους Θεοδωριανίτες της διασποράς, που υπερβαίνουν τους  10.000  μερικοί ξεκαλοκαιριάζουν στα Θεοδώριανα κι άλλοι ξαναγυρνάνε για προσκύνημα στη γενέθλια γη και για να σύρουν το διπλοκάγκελο στο πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου. Τα Θεοδώριανα αποτελούν ιστορική συνέχεια της αρχαίας Αθαμανικής πόλης «Θεοδωρία», στην οποία και οφείλουν το όνομά τους.
Τα Θεοδώριανα είναι κυρίως γνωστά λόγω της δημοτικής παράδοσης (Κωστηλάτα) και του υδάτινου πλούτου που διαθέτει. Οι τουριστικοί χάρτες το αναφέρουν σαν το χωριό με τα περισσότερα νερά στην Ελλάδα.

Ιστορία Θεοδώριανων.

Αθαμάνες, οι μακρινοί μας πρόγονοι

Για τα πολύ παλιά χρόνια, λείπουν τα ιστορικά στοιχεία για τα Θεοδώριανα, όπως και για την ευρύτερη ορεινή περιοχή μας. Για πρώτη φορά τα Θεοδώριανα αναφέρονται με το σημερινό τους όνομα στα 1695, σ' ένα φορολογικό κατάλογο των βενετσιάνικων αρχών. Απ' τα ανεπίσημα όμως αρχαιολογικά ευρήματα στη Θέση Σελιό, απ' την ονομασία τους κι από άλλες ιστορικές παραδοχές, τα Θεοδώριανα μπορούν να θεωρηθούν ότι αποτελούν ιστορική συνέχεια της αρχαίας πόλης Θεοδωρία στη χώρα των Αθαμάνων.

Οι Αθαμάνες, η πρώτη ιστορικά εξακριβωμένη φυλή που ζει στα χώματά μας, είναι οι μακρινοί μας πρόγονοι, πριν από δυο χιλιάδες και παραπάνω χρόνια. Μπορούμε, λοιπόν, να φανταστούμε τον Αθάμα, τον αρχέγονο γεννήτορά μας, έντρομο και περιδεή στις καταιγίδες και στ' αστραπόβροντα, να σαλαγάει τα κοπάδια του στις χλοερές πλαγιές της Κωστηλάτας, να κουβαλάει το ησίοδο αλέτρι στη Χούνη για να οργώσει τη σφιχτή γη, ν' ακολουθάει το βασιλιά Αμύνανδρο στον γόνιμο κάμπο της Θεσσαλίας ή το βασιλιά Πύρρο στη μακρινή Σικελία, να κυνηγάει με βέλη στα πυκνοδασωμένα Πλάγια αγριόχοιρους και πάνθηρες... 
Κατά τη μυθολογία, ο Αθάμας, στον οποίο οφείλει το όνομά της η Αθαμανία ήταν γιος του Αιόλου και εγγονός του βασιλιά Έλληνα, βασίλευε στον Ορχομενό, αλλά μπλέκεται σε γυναικοδουλειές και διώχνεται γύρα στα 1284 π.Χ. Πορεύεται βορειοδυτικά, ψάχνοντας «για άγριο τόπο» κατά το χρησμό του Μαντείου, περιπλανιέται παράφρονας απ' την οργή της Ήρας επί πολλές μέρες και τελικά φτάνει «εις τα ανατολικά άκρα των Τζουμέρκων, εις μίαν μικράν κοιλάδα του άνω ρου του Αχελώου με εκατέρωθεν κρημνώδη όρη», όπου και εγκαθίσταται. Παντρεύεται τη Θεμιστώ, κόρη του βασιλιά των Λαπιθών και ιδρύει το βασιλικό οίκο των Αθαμάνων.

Οι Αθαμάνες, λαός κατ' εξοχή ποιμενικός, θεωρούνται απ' τους ιστορικούς δημιουργικοί, με κράση καρτερική και φοβεροί πολεμιστές. Το ψυχρό κλίμα, η αγριότητα του τοπίου, η δύσκολη επικοινωνία, η λιτή τροφή κι η ασχολία στην ύπαιθρο, δημιούργησαν άντρες εύρωστους, αρρενωπούς, ψυχικό δυνατούς, χαρακτήρες τολμηρούς και τραχείς. Ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία, τη γεωργία, την κεραμική και την υφαντική. Παλιά, λάτρευαν τον Αχελώο και τη θεά Διώνη, αργότερα τους θεούς που λάτρευαν κι οι άλλοι Έλληνες. 
Η Αθαμανία εκτείνεται στο μεταίχμιο Ηπείρου-Θεσσαλίας (πιο πολύ στην Ήπειρο) και περιλαμβάνει τα Αθαμανικά Όρη ή Τζουμέρκα, τα Ραδοβύζια και τμήμα της περιοχής του Ασπροποτάμου και Μαλακασίου. Όταν οι Δωριείς εισβάλλουν στην Ήπειρο (1104 π.Χ.) κατακτούν και την Αθαμανία, αλλά δεν διακρίνονται ως φυλή. Συγχρωτίζονται κι αφομοιώνονται απ' τους γηγενείς Αθαμάνες. 
Τη μεγαλύτερη ακμή της η Αθαμανία γνωρίζει επί βασιλείας Αμύνανδρου (220-184 π.Χ.), που επεκτείνει το κράτος του ως τους Γόμφους της Θεσσαλίας. Ο Ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος, διασώζει τα ονόματα δώδεκα πόλεων της Αθαμανίας μεταξύ αυτών και της Θεοδωρίας στο κέντρο της Αθαμανίας. 
H  Θεοδωρία καταστρέφεται το 167 π.Χ., μαζί  με τις άλλες πόλεις των Αθαμάνων, από τους Ρωμαίους, επειδή οι Αθαμάνες πήραν το μέρος των Μακεδόνων κατά τον πόλεμο Ρωμαίων - Μακεδόνων (171-168 π.Χ.). Η Αθαμανία γίνεται πλέον ρωμαϊκή επαρχία. Σε όλα τα κατοπινά βυζαντινορωμαϊκά χρόνια η Θεοδωρία και γενικότερα η Αθαμανία μένει στην αφάνεια.

Η Θεοδωρία στη Θέση Σελιό των Θεοδωριάνων

Οι ιστορικοί που έζησαν κοντά στα χρόνια ύπαρξης της Θεοδωρίας, που πιθανώς να οφείλει το όνομά της στο βασιλιά της Αθαμανίας Θεόδωρο, περιορίζονται μόνο στην αναφορά του ονόματος της πόλης, χωρίς να προσδιορίζουν και την ακριβή της θέση, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τις περισσότερες πόλεις της Αθαμανίας. Απ' τους νεότερους συγγραφείς, οι περισσότεροι ερευνητές και ιστορικοί τοποθετούν τη Θεοδωρία στη Θέση  Σελιό (σλάβικη λέξη που σημαίνει χωριό) των Θεοδωριάνων.

Η θέση Σελιό όπου φέρεται χτισμένη η αρχαία Θεοδωρία

 Η ονομασία Θεοδώριανα θεωρείται εξέλιξη της ονομασίας Θεοδωρίας «επί το ευφωνικότερον και ελληνικότερον», όπως άλλωστε συνέβη και με τις περισσότερες ονομασίες πόλεων, χωριών, ποταμών κλπ. Η αλλαγή του ονόματος από Θεοδωρία σε Θεοδώριανα συντελείται διά μέσου των αιώνων, αλλά δεν μπορεί να προσδιοριστεί πότε ακριβώς. Κατά πάσα πιθανότητα λοιπόν τα Θεοδώριανα ταυτίζονται  με την αρχαία Θεοδωρία και αποτελούν ιστορική της συνέχεια.

Η εποχή της Τουρκοκρατίας

Το 1431 οι Τούρκοι κυριεύουν τα Γιάννινα και στις 24 Μάρτη 1449 τα στρατεύματα του Μουράτ Β΄μπαίνουν στην Άρτα. Η τούρκικη κατοχή αρχίζει για την Ήπειρο όχι όμως και για τα Θεοδώριανα και για τα άλλα Τζουμερκοχώρια. Αντιστέκονται και πετυχαίνουν ημιανεξαρτησία και αυτοδιοίκηση. Οι Τούρκοι πασάδες αρχίζουν μετά το 1652 να περιορίζουν τα δικαιώματα αυτά. Τα Θεοδώριανα όμως και μερικά άλλα Τζουμερκοχώρια( Συρράκο, Καλαρρύτες, Ματσούκι, Μελισσουργοί) διατηρούν ορισμένα προνόμια μέχρι της σατραπείας του Αλήπασα (1788). Από το 1740 οι ντόπιοι καπετάνιοι συγκροτούν πάλι το Αρματολίκι Τζουμέρκων. 
Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας τα Θεοδώριανα δεν γνωρίζουν μόνιμη τούρκικη κατοχή. Αντίθετα αποτελούν καταφύγιο για τους κυνηγημένους και τους κλεφταρματωλούς, που βρίσκουν τροφή και καταφύγιο στις στάνες των κτηνοτρόφων.
Στα 1777 περνάει απ' τα Θεοδώριανα και ο Πατροκοσμάς όπου σε περίοπτη θέση ανάμεσα στο Αθαμάνιο και στα Θεοδώριανα έστησε ξύλινο σταυρό. Από τότε η περιοχή αυτή ονομάζεται «Σταυρός». Κήρυξε στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου και ίδρυσε και το πρώτο σχολείο στα Θεοδώριανα στέλνοντας ο ίδιος τον πρώτο δάσκαλο από το Ζαγόρι. 
Απ' τα Θεοδώριανα διαβαίνει και βρίσκει καταφύγιο πολλές φορές και ο θρυλικός Κατσαντώνης. Αρκετοί Θοδωριανίτες εντάσσονται στην ομάδα του. Κοντά στον Κατσαντώνη παίρνει μαθήματα και ο Καραϊσκάκης, 14 χρονών τότε, που διαβαίνει πολλές φορές απ' τα Θεοδώριανα..

  Ο Άνθιμος Αργυρόπουλος 

Τα Θεοδώριανα κατά τα προεπαναστατικά χρόνια έδωσαν στο υπόδουλο έθνος μια μεγάλη ιστορική μορφή, τον ιερομόναχο και ηγούμενο του μοναστηριού των Θεοδωριάνων Άνθιμο Αργυρόπουλο ή Δημητρίου, του Δημητρίου και της Αλεξάνδρας. Στα 1793, ο ιερομόναχος ιδρύει στα Θεοδώριανα μοναστήρι και σχολείο. Όταν έπεσε το Σούλι ο Άνθιμος, δέχτηκε με στοργή στο μοναστήρι του τους κατατρεγμένους Μποτσαραίους και περιέθαλψε τους τραυματίες τους. 0 Αλή πασάς για να τον τιμωρήσει, τον έκλεισε αλυσοδεμένο σε σκοτεινό μπουντρούμι για πολλά χρόνια . Βγαίνοντας από την τρομερή εκείνη κόλαση ο Αργυρόπουλος πήγε στην Κέρκυρα. Εκεί συνδέθηκε στενά με τον Ιωάννη Καποδίστρια. 
Φεύγοντας απ' την Κέρκυρα εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο, όπου διορίστηκε εφημέριος της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Ο Άνθιμος ορκίστηκε στην εταιρεία των Φιλικών απ' τον Αναγνωσταρά, τον υπεύθυνο της Αόρατης Αρχής. Από τότε άρχισε το κατηχητικό του έργο ο θερμός πατριώτης. Έγινε ο κατηχητής των οπλαρχηγών, των ιερωμένων, των προσφύγων και των Ζακυνθινών. 
Πέθανε τυφλός στη Ζάκυνθο, στις 20 Ιανουαρίου 1847, χωρίς να καμαρώσει την ιδιαίτερη πατρίδα του ελεύθερη. Ο Άνθιμος όρκισε στη Φιλική Εταιρεία και τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, που διωγμένος απ' τους Τούρκους, είχε καταφύγει στη Ζάκυνθο. Ο Άνθιμος ορκίζει στη Ζάκυνθο και τον εθνικό ποιητή Διονύσιο Σολωμό. Ο Βασίλης Κραψίτης στο βιβλίο του «Μνήμη του Σουλίου», αναφέρει: «Ο Δ. Σολωμός... έδωκε τον όρκο του φιλικού μπροστά στο θρυλικό μονόφθαλμο Ηπειρώτη αρχιμανδρίτη Άνθιμο Αργυρόπουλο, εφημέριο τότε του ναού, που είχεν ορκίσει όλους σχεδόν τους φιλικούς που μυήθηκαν στη Ζάκυνθο, ντόπιους και ξένους, που ζούσαν τότε εκεί (Κολοκοτρώνη, Νικηταρά, Πετμεζά κ.ά.).

Τα Θεοδώριανα στην Επανάσταση του 1821  

Στις 15 Μάη 1821 μαζεύονται στο Μοναστήρι του Αη-Γιώργη Βουργαρελίου οι οπλαρχηγοί Γ. Καραϊσκάκης, Γιαννάκης και Μήτρος Κουτελίδας, Γώγος Μπακόλας, Αντρέας Ίσκος, Γιαννάκης Ράγκος, Μάρκος Μπότσαρης, Κουτσονίκας και πολλοί άλλοι, κάπου διακόσιοι καπεταναίοι κι αγωνιστές και κηρύσσουν την επανάσταση στα Τζουμέρκα και στο Ραδοβύζι υπό τις ευλογίες του ηγούμενου του μοναστηριού Χριστόφορου. Τα Θεοδώριανα, καθώς ήταν απομακρυσμένα και προστατεύονταν από τα φυσικά οχυρά των απόκρημνων βουνών, πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στην Επανάσταση του 21. Οι τσελιγκάδες ενισχύουν την προσπάθεια και oι Θεοδωριανίτες πυκνώνουν τις τάξεις των ενόπλων. Ακολουθούν τους καπεταναίους και λαβαίνουν μέρος σε πάμπολλες μάχες απ' την αρχή ως το τέλος του.

Η μάχη στο Σταυρό Θεοδωριάνων

Τον Ιούλιο του 1821 ο Ισμαήλ Πασάς, με δυο χιλιάδες Τουρκαλβανούς καταφτάνει στα Τζουμέρκα με σκοπό ν' ανοίξει δρόμο για την Στερεά Ελλάδα και Πελοπόννησο. Αφού πυρπολούν το Συρράκο, τους Καλαρρύτες, την Πράμαντα και τους Μελισσουργούς, περνάνε τον αυχένα «Αυτί». Οι Έλληνες οπλαρχηγοί τους καθυστερούν λίγο στον αυχένα, με σκοπό να περάσουν και να σωθούν τα γυναικόπαιδα που έφευγαν μπροστά από το τούρκικο ασκέρι. Οι Τούρκοι μπαίνουν στις 2 Αυγούστου στα έρημα Θεοδώριανα. Οι Έλληνες οπλαρχηγοί αποφασίζουν να δώσουν την αποφασιστική μάχη στο στενό πέρασμα στη ράχη του «Σταυρού». Αρχηγός των Ελλήνων ορίζεται ο Γώγος Μπακόλας.

 
Η Θέση « Σταυρός» όπου δόθηκε η μάχη στις 4 και 5 Αυγούστου 1821

Η πρώτη επίθεση γίνεται στις 4 Αυγούστου. Απ' τη μια δυο χιλιάδες Τουρκαλβανοί κι απ΄την άλλοι οι λιγοστοί Έλληνες, που καταφέρνουν να τους αντιμετωπίσουν. Το δειλινό καταφτάνουν ελληνικές ενισχύσεις και οι Τούρκοι οπισθοχωρούν.  
Την άλλη μέρα ξεκινά η μεγάλη επίθεση. Οι Τούρκοι φτάνουν τώρα τους έξι χιλιάδες και οι Έλληνες περίπου τους πεντακόσιους. Η μάχη κρατάει όλη την ημέρα , αλλά οι Τούρκοι δεν καταφέρνουν να περάσουν το « Σταυρό». Οι απώλειες των Τούρκων είναι μεγάλες και αναγκάζονται να οπισθοχωρήσουν και να γυρίσουν πίσω στα Γιάννενα. Η νίκη στο Σταυρό είχε μεγάλη σημασία για την εξέλιξη της Επανάστασης, γιατί εμπόδισε τους Τούρκους να περάσουν προς τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο, δίνοντας την ευκαιρία να θεριέψει η επανάσταση εκεί. 

Το σημερινό μνημείο στο Σταυρό

Το καλοκαίρι του 1824, τα Θεοδώριανα δοκιμάζονται σκληρά από τον εμφύλιο που ξέσπασε. Στρατεύματα του Γιαννάκη Ράγκου καίνε και καταστρέφουν το χωριό σαν αντίποινα, επειδή οι Θοδωριανίτες ήταν με το μέρος του Καραϊσκάκη , στη διαμάχη που είχε ξεσπάσει μεταξύ τους για το αρματολίκι των Αγράφων.
Μετά το τέλος του 1824 και ως το τέλος της Επανάστασης (1828) δεν σημειώνονται αξιόλογα πολεμικά γεγονότα στην περιοχή Θεοδωριάνων, καθώς και στην ευρύτερη περιοχή των Τζουμέρκων. Στο διάστημα αυτό οι Θεοδωριανίτες μάχονται υπό διάφορους αρχηγούς στην Πελοπόννησο κατά του Ιμπραήμ, στο Μεσολόγγι, στον Καρβασαρά (Αμφιλοχία), στην Ακρόπολη, στην Αράχοβα, στο Φάληρο και αλλού. Απ' όσους τελικά επέζησαν, άλλοι στεριώνουν μόνιμα μακριά απ' το χωριό, κυρίως στο Ξηρόμερο, Βάλτο, Ευρυτανία, Βοιωτία, Αττική και σε άλλες απελευθερωμένες 

 Μετά την Επανάσταση

Με την ανακήρυξη του νέου ελληνικού κράτους στις 8 Γενάρη 1828 και τον καθορισμό των συνόρων του, η Ήπειρος εξακολουθεί να παραμένει υπό τουρκική κυριαρχία. Με την αμνηστία που δίνουν σι Τούρκοι στους αγωνιστές, το Νοέμβρη 1827, μερικοί Θεοδωριανίτες γυρνάνε στ τόπο τους, άλλοι παραμένουν στο στρατό κι άλλοι παντρεύονται κι εγκαθίστανται αλλού. H ζωή στα Θεοδώριανα  συνεχίζεται και μετά την επανάσταση, ίδια και χειρότερη από πριν. Στην πλάτη του φτωχού Θεοδωριανίτη ραγιά φορτώνονται, πιο πολύ από πριν, ένα σωρό δυσβάσταχτοι φόροι, τακτικοί κι έκτακτοι. Ο Γιαννάκης Κουτελίδας ορίζεται καπετάνιος στα Τζουμέρκα με έδρα τη Χόσεψη και καταφέρνει με 150 άντρες περίπου να ξεκαθαρίσει την περιοχή απ' τους Λιάπηδες (1828). Μαζί του είναι αρκετοί Θεοδωριανίτες. Η ασφάλεια επανέρχεται στην περιοχή και η ζωή του Θεοδωριανίτη, ξαναγυρνάει στις ίδιες σχεδόν συνθήκες που είχε πριν την Επανάσταση.

 Η δολοφονία του Κουτελίδα

Στα 1838 ένα μεγάλο γεγονός συνταράζει τους κατοίκους, κυρίως της περιοχής Τζουμέρκων. Οι Τούρκοι δολοφονούν τον καπετάν Γιαννάκη Κουτελίδα «μέσα στη χώρα στα Θεοδώριανα». Ο Κουτελίδας δολοφονείται από τον Τσέλιο Πίτσαρη με μπαμπεσιά, αφού τον κάλεσε για να μιλήσουν, στο σπίτι του Παπα- Δημήτρη Κυρτσιά στα Θεοδώριανα. Προηγούμενα ο Κουτελίδας είχε σκοτώσει τον ανιψιό του Πίτσαρη, Χαλήλ, ο οποίος μάζευε τους φόρους στα Τζουμερκοχώρια και η συμπεριφορά του ήταν καταπιεστική και βάναυση.

Μετά την Απελευθέρωση

Στις 24 Ιουνίου 1881 τα Θεοδώριανα μαζί με το μεγαλύτερο τμήμα του νομού Άρτας ανασαίνουν λεύτερα. Σύμφωνα με το άρθρο 13 της συνθήκης του Βερολίνου, που υπογράφτηκε στις 13 Αυγούστου 1878, η Άρτα και τριάντα έξι χωριά δώθε από τον Άραχθο προσαρτίζονται στο Ελληνικό κράτος. Μαζί τους και τα Θεοδώριανα. Μέχρι το 1912 τα Θεοδώριανα ανήκαν στο Δήμο Θεοδωρίας με έδρα το Βουργαρέλι. Αναγνωρίστηκαν σαν αυτοτελής κοινότητα στις 18 Αυγούστου 1912.

Η εξέγερση της Κωστηλάτας

Μετά την προσάρτηση, οι Θεοδωριανίτες καταπιάνονται με την ανασυγκρότηση κι αναδημιουργία. Προκύπτει όμως ένα σοβαρό πρόβλημα, που συνδέεται άμεσα με την επιβίωση των κατοίκων και προκαλεί αναταραχή κι αγανάχτηση. Είναι το ιδιοκτησιακό καθεστώς του λιβαδιού της Κωστηλάτας, που πουλήθηκε απ' τους Τούρκους Μουσταφάμπεη και Σουκερέβεη στους τσιφλικάδες αδελφούς Νίκο και Γιώργο Αντωνόπουλο. Οι Θεοδωριανίτες, μαθαίνουν το δυσάρεστο νέο τον Απρίλη του 1883. Οι Αντωνοπουλαίοι νοικιάζουν το λιβάδι της Κωστηλάτας στο μεγαλοτσέλιγκα Γεώργιο Χατζάρα. Οι θεοδωριανίτες αποφασίζουν να αντιδράσουν δυναμικά. Απαντούν στους τσιφλικάδες ότι το λιβάδι δεν ανήκε ποτέ στους Τούρκους, αλλά το πήραν σαν κατακτητές, οπότε τώρα με τη απελευθέρωση ανήκει ξανά στους Θοθωριανίτες.

Το λιβάδι της Κωστηλάτας

Οι Αντωνόπουλοι διέθεταν πολλά μέσα για να αναγκάσουν τους Θεοδωριανίτες να υποχωρήσουν. Στέλνουν δυο χιλιάδες πρόβατα του Χατζάρα απ' το Στάνο με αρκετή στρατιωτική δύναμη να βοσκήσουν στην Κωστηλάτα. Χτυπά η καμπάνα κι όλο το χωριό, άντρες, γυναίκες και παιδιά, ανηφορίζουν στο Σταυρό με όπλα, με χατζάρια, με ξύλα, με τσεκούρια, αποφασισμένοι να εμποδίσουν τα πρόβατα και το στρατιωτικό απόσπασμα να φτάσει στην Κωστηλάτα. Μπροστά τα γυναικόπαιδα με ξύλα ρίχνονται στα πρόβατα φωνάζοντας: Πού πας, Χατζάρα, κερατά! Πίσω Χατζάρα! Η Κωστηλάτα είναι δική μας! Οι στρατιώτες προχώρησαν να διώξουν τις γυναίκες, αλλ' αμέσως ακούστηκαν από τα πλάγια οι πυροβολισμοί των αντρών στον αέρα. Ο αξιωματικός διέταξε τότε να υποχωρήσουν σι στρατιώτες και τα πρόβατα.

Σε λίγες μέρες ήρθαν αποσπάσματα στα Θεοδώριανα και πήραν τους παπάδες κι άλλους προύχοντες και τους κλείσαν στη φυλακή στην Άρτα και παράγγειλαν για να τους βγάλουν απ' φυλακή να παραιτηθούν οι Θεοδωριανίτες απ' την Κωστηλάτα. και ν' αφήσουν τα πρόβατα του Χατζάρα να βοσκήσουν εκεί. Οι φυλακισμένοι τους παράγγειλαν να μη δεχτούν τις προτάσεις των Αντωνοπουλαίων και να συνεχίσουν τον αγώνα. Τελικά οι Αντωνοπουλαίοι βλέποντας την δυναμική αντίδραση υποχώρησαν και δέχτηκαν να επιστρέψουν την Κωστηλάτα στους Θεοδωριανίτες, αρκεί αυτοί να βρουν να τους δώσουν τα λεφτά που είχαν πληρώσει για να την αγοράσουν από τους Τούρκους.

Αφού ήρθαν σε συμφωνία σι δυο πλευρές, υπογράφτηκε το υπ' αριθ. 15Ο1/22 Ιουνίου 1883 συμβόλαιο του συμβολαιογράφου Άρτας Κ. Βάλα, με το οποίο αγοράστηκε η Κωστηλάτα Το ποσό αγοράς κανονίστηκε σε 57.000 δρχ., προσαυξανόμενο με τόκους μέχρις αποπληρωμής. Το ποσό εξοφλείται αφού οι Θοδωριανίτες κατέφυγαν σε δανεισμό από την τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας. Έτσι στις 25 Ιουλίου 1883 υπογράφτηκε νέο συμβόλαιο στο ειρηνοδικείου Βουργαρελίου με το οποίο φαίνονται 131 κάτοικοι των Θεοδωριάνων αγοραστές της Κωστηλάτας. Η Κωστηλάτα πλέον σε Θεοδωριανίτες.

Σήμερα το λιβάδι της Κωστηλάτας το διαχειρίζεται ο Αναγκαστικός Συνεταιρισμός Συνδιοκτησίας Θεοδωριάνων και κάθε χρόνο δημοπρατεί το λιβάδι.

Οι άλλοι μεγάλοι πόλεμοι

Λίγα χρόνια μετά το 1881 αρχίζει μια περίοδος πολεμικών αναστατώσεων κι εδαφικών ανακατατάξεων. Ξεκινάει με τον ελληνοτουρκικό του 1897, συνεχίζεται με τον βαλκανικό πόλεμο (1912-13), με τον παγκόσμιο πόλεμο (1914-18) και τελειώνει με τη Μικρασιατική καταστροφή(1921-22). Τα Θεοδώριανα δίνουν το παρόν σ' όλους αυτούς τους πολέμους με άφθονο έμψυχο υλικό και με βαρύ φόρο αίματος. Από εκατόν πενήντα Θεοδωριανίτες επιστρατεύονται σε κάθε πόλεμο και αρκετοί αυτοί που παίρνουν μέρος σε δυο ή και σε τρεις ακόμα πολέμους.

Στον πόλεμο του 1897 παίρνουν μέρος αρκετοί Θεοδωριανίτες και πολλοί γυρίζουν τραυματίες ενώ υπάρχει και ένας νεκρός.

Στο Μπιζάνι και στον Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο (1912-13)στη Μακεδονία, τα Θεοδώριανα προσφέρουν επτά νεκρούς και αρκετούς τραυματίες στο βωμό της πατρίδας.

Ακολουθούν ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος (1914-18) και η Μικρασιατική εκστρατεία (1921-22), που καταλήγει σε πανωλεθρία. Βαρύς ξανά ο φόρος αίματος για τους Θεοδωριανίτες. Τριάντα ένας συγχωριανοί μας δεν επιστρέφουν ποτέ πίσω. Άλλοι τραυματίζονται και άλλοι αιχμαλωτίζονται.

Ο Πρόεδρος του χωριού Χρήστος Φούντας, αναβάλλει το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου του 1921 και του 1922, λόγω πένθους.

Ο πόλεμος του 1940. Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος.

28 Οκτώβρη 1940. Πρωί πρωί ο δάσκαλος Γιώργος Γαλανής σηκώνει το χειροκίνητο τηλέφωνο του σχολείου που κουδουνίζει επίμονα. Η θλιβερή είδηση φτάνει: Οι Ιταλοί μας κήρυξαν τον πόλεμο.

Μερικοί Θεοδωριανίτες επιστρατεύονται και φεύγουν για το μέτωπο το ίδιο βράδυ. Οι επιστρατευμένοι συγχωριανοί μας ξεπέρασαν τους διακόσιους ογδόντα. Κι εδώ τα μαντάτα δεν είναι μόνο ευχάριστα. Τέσσερις συγχωριανοί μας δεν επιστρέφουν

ποτέ στο χωριό. Μένουν για πάντα στα βουνά της Πίνδου. Ανάμεσά τους και ο Θεοδωριανίτης έφεδρος ανθυπολοχαγός Λευτέρης Ντάσκας. Είναι ο πρώτος Έλληνας έφεδρος αξιωματικός που πέφτει νεκρός  στο Ελληνοαλβανικό μέτωπο. Σκοτώνεται από ριπή πολυβόλου μαζί με τον μόνιμο υπολοχαγό Αλέξανδρο Διάκο το μεσημέρι της 1ης Νοέμβρη 1940 σε μια επίθεση εφόπλου λόγχη για ανακατάληψη του υψώματος Τσούκα στη Ζούζουλη Καστοριάς. Είναι οι πρώτοι Έλληνες αξιωματικοί νεκροί του ελληνοϊταλικού πολέμου. Αδριάντες του έχουν στηθεί στη γεννέτειρά του Πλάτανο Τρικάλων, μιας και ο πατέρας του Χρήστος έφυγε από τα Θεοδώριανα πριν το 1930 και εγκαταστάθηκε στα Τρίκαλα, καθώς και στη Ζούζουλη Καστοριάς.

Την περίοδο της Κατοχής μόνο δυο φορές θα πατήσουν το πόδι τους στα Θεοδώριανα οι κατακτητές και μόνο για λίγες ώρες. Την πρώτη μια ομάδα Ιταλών το 1942 και τη δεύτερη τον Οκτώβρη του 1943 οι Γερμανοί κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις τους. Κατά τα άλλα πείνα, δυστυχία , φόβος, θάνατος. Από νωρίς εκατοντάδες Θεοδωριανίτες βγαίνουν στο βουνό ένοπλοι αντάρτες, στις γραμμές του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ.

O Θόδωρος Τζαλοκώστας, ανθ/γός του ελληνικού στρατού. Αργότερα ο θρυλικός «καπετάν Παλιούρας» του ΕΛΑΣ, δεξί χέρι του Άρη Βελουχιώτη. Αυτοκτόνησε στους Μελάτες το 1947 για να μην πέσει στα χέρια των αντιπάλων. (Αρχείο Χαράλ. Διαμάντη)

Τα δυσπρόσιτα βουνά μας γίνονται αντάρτικα καταφύγια. Αρκετές φορές περνάνε και μένουν στα Θεοδώριανα και οι πρωτοκαπετάνιοι Άρης Βελουχιώτης του ΕΛΑΣ και Ζέρβας του ΕΔΕΣ.

Το 1942 στα Θεοδώριανα εγκαθίστανται αρχηγείο της Αγγλικής αποστολής . Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι Γερμανοί να βομβαρδίσουν δυο φορές το χωριό. Στις 8 και στις 23 Ιουνίου του 1943.

 Ο πρώτος βομβαρδισμός αφήνει τρεις νέους Θοδωριανίτες νεκρούς ενώ ο δεύτερος έξι νέες κοπέλες οι οποίες έγιναν στόχος την ώρα που σκάλιζαν στα χωράφια έξω από το χωριό.

Η Κωστάντω Σταμάτη- Τζαδήμα(αριστερά) με την αδερφή της Περσεφόνη. Θύματα του δεύτερου βομβαρδισμού των Γερμανών.
( Αρχείο Χρ. Β. Σταμάτη)

Η μοίρα των Θεοδωριάνων την περίοδο του εμφυλίου κοινή με αυτή της υπόλοιπης Ελλάδας. Διχασμός, αδερφός απέναντι στον αδερφό, μίσος που κράτησε άσβηστο για χρόνια. Κι εδώ βαρύς ο φόρος αίματος από νέους συγχωριανούς μας.

 Αιωνία τους η μνήμη

Το μερτικό των Θεοδωριάνων στους πολέμους και στις θυσίες

Ο σεισμός του 1967                                                                                                                                                                                         

Την Πρωτομαγιά του 1967, ημέρα Δευτέρα, δεύτερη μέρα του Πάσχα, του Αϊ Γιώργη, σεισμός 6,3 Ρίχτερ συγκλονίζει τα Τζουμέρκα και τα Θεοδώριανα. Ευτύχημα ότι οι περισσότεροι κάτοικοι βρίσκονταν στην εκκλησία, που άντεξε. Πολλοί μίλησαν για θαύμα. Απολογισμός: τέσσερις νεκροί, πολλά σπίτια κατέρρευσαν και τα περισσότερα κρίθηκαν ακατοίκητα.

 

Ο σεισμός συντέλεσε στην δημογραφική αιμορραγία του χωριού, μιας και στους σεισμόπληκτους δόθηκαν σπίτια στους Αγίους Αναργύρους στην Άρτα.

 Η κατολίσθηση του 1981

To Δεκέμβρη του 1981 ύστερα από φοβερή νεροποντή, έγινε μεγάλη κατολίσθηση στην περιοχή Λεμπούσια. Τεράστιες ποσότητες λάσπης άρχισαν να κατηφορίζουν μαζί με τα νερά του Γκούρα.

H Σμίξη των ποταμιών στη μεγάλη κατολίσθηση του 1981

 Καταστράφηκε η γέφυρα στην είσοδο του χωριού και απειλήθηκαν τα τελευταία σπίτια του χωριού. Οι λιγοστοί μόνιμοι κάτοικοι έμειναν για πολλές μέρες αποκομμένοι.

 

Θεοδωριανίτες φτιάχνουν πρόχειρη γέφυρα στο ποτάμι μετά την κατολίσθηση του 1981

Αξιοθέατα

Οι καταρράχτες

Η  « Σούδα» των ντόπιων. Το σήμα κατατεθέν των Θεοδωριάνων, πόλος έλξης για χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο. Τα παγωμένα νερά του «Γκούρα» γκρεμίζονται από 25 μέτρα ύψος, αφού πρώτα προλάβουν να χωριστούν στα δυο, σχηματίζοντας δυο υπέροχους καταρράχτες. Το θέαμα μοναδικό.  
Η διαδρομή υπέροχη και εύκολη, ακόμα και για μικρά παιδιά. Μπορεί κάποιος  να φτάσει με τα πόδια από το χωριό ακολουθώντας το σηματοδοτημένο μονοπάτι, έχοντας πάντα δίπλα του το αρδευτικό αυλάκι, που ξεκινάει πιο κάτω απ' τους καταρράχτες και φτάνει μέχρι το χωριό. Η διαδρομή, με τα πόδια διαρκεί περίπου πενήντα λεπτά. Το μεγαλύτερο κομμάτι της μπορεί να γίνει και με αυτοκίνητο, για τους ..καλομαθημένους.Όπως και  να φτάσει κανείς, το θέαμα παραμένει το ίδιο. Υπέροχο.

Το ρέμα του Παραδείσου

Yπάρχουν μέρn απόκρnμνα στο χωριό μας, δύσβατα, άγνωστα στους πολλούς, που έχουν τn δική τους σπάνια και άγρια ομορφιά. Ένα απ' αυτά είναι το ρέμα « Μάρκς». Το συναντάμε λίγο πιο κάτω απ' του «Σκούρτς»,καθώς κατεβαίνουε για το χωριό. Είναι πιο γνωστό σαν ρέμα του "Παπαχρήστου".

Ακολουθώντας το μονοπάτι δίπλα από το ρέμα, μέσα σε ένα δά­σος από έλατα, συναντάμε πολλούς μαγευτικούς καταρράχτες, βγαλμένους σαν από παραμύθι. Το νερό ρίχνεται από τεράστιους βράχους, σχηματίζονταςσυνεχόμενους καταρράχτες και καταπράσινες λίμνες. Το φως του ήλιου μόλις και μετά βίας δια­περνά τα πυκνά πλατάνια που τις σκεπάζουν.  Η βουτιά στα κρύα νερά .αναπόφευκτη.

Το ρέμα συνεχίζοντας το ταξίδι του σχηματίζει φυσικές «νεροτριβές». Ολοστρόγγυλοι οβοροί, με μεγάλο βάθος, πραγματικά σου κόβουν τnv ανάσα πλnσιάζοντας. Το νερό πε­ριστρέφεται ακριβώς όπως στn νεροτριβή.

Χα?nλά, και ύστερα από πορεία περίπου δύο χιλιομέτρων, τελειώνει το ταξίδι του  εξίσου εντυπωσιακά, αφού σχnματίσει τον τελευταίο του καταρράχτn στο αντάμωμά του με το Γκούρα.

Το παρθένο αυτό μέρος αποτελεί ένα πραγματικό παράδεισο, που αξίζει κάποιος να τον περπατήσει και να μαγευτεί απ' τις ομορφιές του, που παραμένουν καλά κρυμμέ­νες για τους πολλούς.  

                         

 Η εκκλησία του Αϊ- Γιώργη

Αφιερωμένη στον Αϊ Γιώργη, προστάτη  του χωριού. Ρυθμού Βασιλικής, χτίστηκε το 1880 από Πραμαντιώτες μαστόρους. Στοίχισε την εποχή εκείνη   30.000 γρόσια. Στη θέση της προϋπήρχε παλιότερη εκκλησία, η οποία χτίστηκε ,σύμφωνα με τη γραπτή μαρτυρία που είναι σκαλισμένη στη  πέτρα πάνω απ' την πόρτα του γυναικωνίτη: 1777 ΗΟΥΛΙΟΥ 10 ΕΚΤΗCΤΗ Ι ΕΚΛΙCΗΑ ΤΟΥ ΑΓΗΟΥ ΓΕΟΡΓΗΟΥ.
     Το τέμπλο του παλιού ναού, σκαλιστό από ξύλο καρυδιάς, σπάνιο δείγμα ξυλογλυπτικής τέχνης, μεταφέρθηκε στο Μοναστήρι της Παναγίας. Το σημερινό τέμπλο είναι κι αυτό ξυλόγλυπτο, του 1918 από Μετσοβίτες τεχνίτες. 
Το καμπαναριό της εκκλησίας έγινε το 1924, με χρήματα των αδελφών Γεωργίου, που έστειλαν απ' την Αμερική.

Το Μοναστήρι της Παναγίας

Στα βόρεια του χωριού απέχοντας πολύ λίγο από τα τελευταία σπίτια, βρίσκεται το Μοναστήρι της Παναγίας. Τα νερά του «Γκούρα» κυλούν στους πρόποδές του και απέναντι ορθώνονται απειλητικά  τα «Πλάγια». 
Είναι αφιερωμένο στη Γέννηση της Θεοτόκου. Χτίστηκε από τον ηγούμενο Θεοδωριανίτη Άνθιμο Αργυρόπουλο το 1793, ο οποίος μόνασε εκεί για πολλά χρόνια. 
Την εποχή της Τουρκοκρατίας λειτούργησε σαν αλληλοδιδακτικό σχολείο. Στα χρόνια της Κατοχής μετατρέπεται σε κρησφύγετο πατριωτών, αλλά και σε πρόχειρο χειρουργείο και νοσοκομείο. 
Το Μοναστήρι κοσμείται από  το παλιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του Αι-Γιώργη. Γιορτάζει στις 8 Σεπτέμβρη όπου παλιότερα γινόταν και ξεχωριστό πανηγύρι, δεύτερο μεγαλύτερο μετά απ' αυτό του Δεκαπενταύγουστου. 

Το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου

Κάθε Δεκαπενταύγουστο χιλιάδες συγχωριανοί, φίλοι  και επισκέπτες έρχονται στο χωριό μας για το πανηγύρι. Έχει έντονο το χαρακτήρα του ανταμώματος μεταξύ των συγχωριανών. Είναι η ευκαιρία να βρεθούν συγγενείς, παιδικοί φίλοι, να τα πουν, να μάθουν γι' αυτούς που λείπουν, να θυμηθούν αυτούς που έφυγαν για πάντα.
Η πομπή των προσκυνητών το πρωί του Δεκαπενταύγουστου, κατεβαίνει στο χωριό με τα πόδια, απ' το εξωκκλήσι της Παναγίας. Η  εικόνα προηγείται, στα χέρια πιστών. Εικόνες,  που  δίνουν έναν ιδιαίτερο τόνο κατάνυξης και παραπέμπουν σε παλιότερες πιο  αυθεντικές εποχές. 
Αλλά αυτό που έχει κάνει το πανηγύρι μας ξακουστό, είναι ο χορός το απόγευμα στις 15 και 16 Αυγούστου. H  καμπάνα δίνει το σύνθημα και όλοι συγκεντρώνονται στην πλατεία του χωριού. Χορεύουν το «διπλοκάγγελο», που έχει τις ρίζες του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Λέγεται διπλοκάγγελο γιατί οι χορευτές κάνουν χορεύοντας καγγέλια δηλαδή φιδωτές στροφές καλύπτοντας όλη την πλατεία. Ο χορός σχηματίζει δυο σειρές. Μπροστά οι γυναίκες και πίσω οι άντρες.
Το τραγούδι της Κωστηλάτας με τις παραλλαγές του, γνωστό στο πανελλήνιο, που τραγουδιέται και χορεύεται στο διπλοκάγγελο, προσδίδει στο πανηγύρι τον ηρωικό χαρακτήρα που χρειάζεται. Αναφέρεται στο λιβάδι της Κωστηλάτας και θυμίζει τον αγώνα και τον ξεσηκωμό των Θεοδωριανιτών  κατά των τσιφλικάδων, που το είχαν αγοράσει από τους Τούρκους.

Το πέτρινο γεφύρι

Ένα χιλιόμετρο  έξω απ' το χωριό και πάνω στο δρόμο για τα Τρίκαλα, βρίσκεται το παλιό πέτρινο γεφύρι του ποταμού Γκούρα. Είναι μονότοξο. Χτίστηκε στις αρχές του περασμένου αιώνα, με τη γνωστή ηπειρώτικη αρχιτεκτονική. Δυστυχώς στις αρχές της δεκαετίας του '80, κόλλησε δίπλα του η σύγχρονη γέφυρα κάνοντάς το να.ασφυκτιά. 

Ο παλιός νερόμυλος

Στον πάτο του χωριού, πολύ κοντά στη Σμίξη των δυο ποταμιών, βρίσκεται ο παλιός νερόμυλος. Το παλιό πέτρινο κτίριο χωμένο μέσα στα τεράστια πλατάνια κι από δίπλα ο Γκούρας με το βουητό του και τα παγωμένα νερά του, συνθέτουν ένα πανέμορφο τοπίο. Η σκαλισμένη πέτρα που βρίσκεται πάνω απ' την μπροστινή πόρτα μαρτυρά ότι ο μύλος χτίστηκε το 1918. Ο μύλος είναι « βακούφικος» και ανήκει στην εκκλησία του Αϊ- Γιώργη. Σταμάτησε να λειτουργεί γύρω στο 1980. 
Σήμερα, στην είσοδο του χωριού, λειτουργεί καινούριος νερόμυλος και νεροτριβή.

                                            

Το φαράγγι της Αγίας Τριάδας

Ξεκινά απ' το πάτο του χωριού εκεί που σμίγουν τα δυο ποτάμια μας «Άσπρη Γκούρα» και «Μουζάκι». Τα νερά τους πολύβουα και αφρισμένα, με καταρράχτες και σιγάλες, ακολουθούν  μια ξέφρενη πορεία στο βάθος ενός σπάνιου φαραγγιού μήκους τριών χιλιομέτρων. Χαμηλά ανταμώνουν με τα ήρεμα νερά του Άσπρου.
Στη μια μεριά του φαραγγιού η « Πετρίτσα» κι ο «Ελατιάς» με τα έλατα και τις απόκρημνες πλαγιές. Στην άλλη τα «Πλάγια», υψώνονται αμφιθεατρικά και επιβλητικά με τα παλιά δαντελωτά μονοπάτια τους να αχνοφαίνονται ακόμα. Στο βάθος το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας με το δασάκι του. Ένα τοπίο μοναδικής και άγριας φυσικής ομορφιάς. 
Κάποιοι τολμηροί μπορούν να το περπατήσουν ακολουθώντας το ποτάμι. Απαιτεί  όμως προσοχή, και ιδιαίτερες ικανότητες, αφού αρκετές φορές θα σκαρφαλώσουν σε βράχια και στις απότομες όχθες για να διαβούν  το ποτάμι. Μια βουτιά στα παγωμένα νερά του Γκούρα, μοναδική εμπειρία.   
Η πιο εύκολη πρόσβαση στο φαράγγι γίνεται  από το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας. Από κει εύκολα μπορεί να δει κανείς το μεγαλύτερο κομμάτι του.
Μελανό σημείο: Το φράγμα και το Υ/Η της ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ. Απαραίτητο για να χαρεί κανείς όλα τα παραπάνω, η εταιρεία να μην έχει .στραγγίξει  εντελώς το ποτάμι βάζοντάς το στη γαλαρία, αλλάζοντας για πάντα την αρχέγονη ροή του.

Η Άσπρη Γκούρα

Απέναντι απ' το εκκλησάκι του Αϊ-Λια και σε υψόμετρο 1450μ. μέσα απ' τα έγκατα της γης , αφρισμένα, ξεπηδούν τα παγωμένα νερά του Γκούρα.. 7 βαθμοί Κελσίου η θερμοκρασία τους. 
Δίπλα στις παγωμένες πηγές κάτω απ' τον τεράστιο έλατο ένα  φιλόξενο βλαχοκόνακο.  Στη συνέχεια τα νερά χάνονται χωμένα σ' ένα πυκνό δάσος από κοκκινοϊτιές. Ο «Γκούρας» μόλις έχει αρχίσει το πανέμορφο ταξίδι του.

Ο "Σταυρός" 

Η παράδοση θέλει  στα 1777 τον Πατροκοσμά να στήνει εκεί ξύλινο σταυρό. Η ιστορία καταγράφει στην ίδια θέση στις αρχές Αυγούστου του 1821 σπουδαία νικηφόρα μάχη με τους Τούρκους. Αργότερα,  το 1883, οι Θοδωριανίτες αντιστέκονται στο ίδιο σημείο με επιτυχία στους τσιφλικάδες, που είχαν αγοράσει την Κωστηλάτα από τους Τούρκους. 
Σήμερα, εκεί στον αυχένα του Σταυρού, στα 1400 μέτρα υψόμετρο, ο επισκέπτης μπορεί να επισκεφτεί τα μνημεία που έχουν στηθεί, αλλά κυρίως να χαρεί την υπέροχη θέα. 
 Τα Θεοδώριανα στο βάθος περιτριγυρισμένα απ' τα βουνά. Το μάτι χάνεται στην απεραντοσύνη. Βαθιά μέχρι το Αυγό και την Κακαρδίτσα και τις ψηλές βουνοκορφές της Θεσσαλίας. Χαμηλά ο Αχελώος, πολλά χωριά, τ'Άγραφα πολύ μακριά, η Άρτα και ο Αμβρακικός κόλπος. Η φωτογραφική μηχανή και το.μπουφάν απαραίτητα.

Μονοπάτι Θεοδώριανα- Νεράιδα 

 Ιστορικό μονοπάτι. Για αιώνες πέρασμα απ' την Ήπειρο στη Θεσσαλία. Το μονοπάτι φιδωτό, από κει και το όνομά του «Καγκέλια», ξεκινά απ' το εικόνισμα στον Αύκο. Ανηφορίζει μέχρι τον αυχένα της κορυφογραμμής « Πλάγια» στα 1.400μ. υψόμετρο. 
Εκεί, απ' το εκκλησάκι του Αϊ-Λιά του Νεραϊδιώτικου στα Ηπειροθεσσαλικά σύνορα, έχει την αίσθηση κανείς ότι πετά με αεροπλάνο. Απ' τη μια η Θεσσαλία, με τη Νεράιδα, τον Άσπρο, τα χωριά και τα βουνά τηςΜεσοχώρας. Απ' την άλλη η Ήπειρος, με τα Θεοδώριανα, την Κωστηλάτα, τις βουνοκορφές των  Τζουμέρκων, το φαράγγι της Αγίας Τριάδας.

     Το μονοπάτι αν και παραμελημένο, διακρίνεται ακόμα και  πατιέται σχετικά εύκολα.
    Απ' το εκκλησάκι του Αϊ Λιά, υπάρχουν δυο επιλογές. Αν ακολουθήσουμε την κορυφογραμμή σε λίγο θα βρεθούμε στις « Λάκκες», ένα μικρό πανέμορφο οροπέδιο. Η θέα και από κει μαγευτική.
Αν συνεχίσουμε το μονοπάτι, κατεβαίνουμε στη Νεράιδα. Αυτό το τμήμα του μονοπατιού είναι σε καλή κατάσταση. Μια στάση στη βρύση «Γλαβάς» της Νεράιδας για παγωμένο νερό απαραίτητη, και σε λίγο στην πλατεία του χωριού. Όσο για το γυρισμό εξαρτάται. Οι Νεραϊδιώτες ποτέ δεν αφήνουν κάποιον να φύγει ακέραστος. Και έχουν και καλό..τσίπουρο.

Τα ποτάμια 

Τα δυο  ποτάμια μας το Μουζάκι και η Άσπρη Γκούρα, πηγάζουν σε υψόμετρο περίπου 1400 μέτρων. Διανύουν  το καθένα ανεξάρτητη πορεία, το πρώτο περίπου 2 χιλιομέτρων και το δεύτερο τριών, αγκαλιάζοντας το χωριό. Σμίγουν στη θέση Σμίξη κάτω από τον Άφκο και συνεχίζουν για άλλα περίπου 3 χιλιόμετρα μέχρι τον Αχελώο.
Τα ποτάμια μας είναι η ταυτότητα του χωριού μας, αφού δίνουν ζωή στην περιοχή μας. Τα δάση που τα περιβάλλουν, σε συνδυασμό με το ανάγλυφο της περιοχής,  αποτελούν ένα από τα πιο αξιόλογα και ομορφότερα ορεινά οικοσυστήματα στην Ελλάδα. Συμβάλλουν στη δημιουργία ενός μικροκλίματος, που κάνουν τα Θεοδώριαναιδανικό τόπο διακοπών για το καλοκαίρι.
Μπορεί κάποιος να τα περπατήσει, να ξεκουραστεί στα πλατάνια τους, να νιώσει μοναδική εμπειρία  κολυμπώντας στα παγωμένα νερά και στους αμέτρητους καταρράχτες τους, να ξεδιψάσει, να νανουριστεί απ' το βουητό τους.
Δυστυχώς σήμερα το μέλλον τους είναι αβέβαιο. Τα ποτάμια αυτά που για εκατομμύρια χρόνια κυλάνε με τον ίδιο απαράλλαχτο τρόπο, κινδυνεύουν να καταστραφούν εξ αιτίας των "αναπτυξιακών" σχεδίων κάποιων, που τα φαντάζονται σωληνωμένα, να κινούν υδροηλεκτρικά εργοστάσια,  για χάρη  του εύκολου κέρδους και του υπέρμετρου καταναλωτισμού των νεοελλήνων, που ζητάνε όλο και περισσότερο ηλεκτρικό ρεύμα αγνοώντας ότι, έτσι καταστρέφουν τους φυσικούς μας πόρους και άρα και την ίδια τη ζωή στον πλανήτη. 
Οι Θοδωριανίτες έδωσαν μεγάλο αγώνα να τα σώσουν πριν πέντε χρόνια και είναι έτοιμοι να τον συνεχίσουν. 

Το δάσος Σιαμαντά- Πηγές «Κρανιές»

Μπορεί κάποιος να φτάσει εύκολα, ακολουθώντας το μονοπάτι που ξεκινά αριστερά απ' την γέφυρα στο ποτάμι στο έμπα του χωριού. Ακολουθεί για λίγο την κοίτη του ποταμιού και σε λίγο χώνεται μέσα σε ένα πανέμορφο ελατόδασος.
Αν συνεχίσει για λίγο στην άκρη του δάσους βρίσκει τις πηγές «Κρανιές» με το κρυσταλλένιο νερό. Πριν τις πηγές ένα παλιό μονοπάτι οδηγεί σ' ένα ξέφωτο. Στα «Γκοροέικα» καλύβια και στις στρούγκες. Μπροστά απ' τα καλύβια το πλακόστρωτο αλώνι, σε άριστη κατάσταση και δυο τεράστιες κερασιές. Ιδίως την άνοιξη πανέμορφο μέρος.
Μια συνάντηση με το γεροτσέλιγκα μπαρμπα- Μήτσιο Γκορόγια, καθισμένο σταυροπόδι στον ίσκιο της κερασιάς, με τα ογδόντα τόσα του χρόνια στην πλάτη να σκαλίζει κέρατα ζώων φτιάχνοντας γκλίτσες, μοναδική. Η καπνοσακούλα, το στριφτό και το .ταξίδι στο χρόνο αρχίζει. 

Η «Κούλια» του Καλιαμήτρου

Το παλιότερο σπίτι στο χωριό που στέκεται ακόμα όρθιο. Χτίστηκε λίγο μετά το 1800. Τα σπίτια που ήταν χτισμένα με ανώι  και  με κατώι για τα ζώα και για αποθήκη, τα λέγανε «κούλιες». Επικοινωνούσαν με εξωτερική σκάλα και τα πορτοπαράθυρα ήταν με καμάρες. Στην «κούλια» του Καλιαμήτρου έμεναν οι αγάδες όταν έρχονταν στα Θεοδώριανα για να εισπράξουν τους φόρους.

 Η νεροτριβή και ο υδρόμυλος

Στη γέφυρα στην είσοδο του χωριού και δίπλα στο ποτάμι, η νεροτριβή και ο καινούριος υδρόμυλος. Ανήκουν στην εκκλησία  του Αη Γιώργη. Το νερό πέφτει με δύναμη και αφού κινήσει τη βαριά μυλόπετρα, στη συνέχεια με ορμή διοχετεύεται στη νεροτριβή. Από την άνοιξη μέχρι αργά το Φθινόπωρο, συγκεντρώνονται εκεί γεννήμματα και χοντρόσκουτα όχι μόνο από τα Θεοδώριανα, αλλά και από τα γύρω χωριά.

Λειτουργεί καθημερινά τις πρωινές ώρες και κάποιος μπορεί να τον επισκεφτεί όχι μόνο σαν μουσείο υδροκίνησης, αλλά και για να αλέσει το δικό του καλαμπόκι και σιτάρι ή να προμηθευτεί ντόπιο αλεύρι, αλεσμένο με παραδοσιακό τρόπο.

Επίσης μπορεί να πλύνει τα "χοντρά" ρούχα στην νεροτριβή που κινούν τα παγωμένα ορμητικά νερά του Γκούρα. Προσοχή απαγορέυεται αυστηρά η χρήση απορρυπαντικού. 

Για περισσότερες πληροφορίες στο... μυλωνά: 6973935971

www.romiazirou.blogspot.gr