Η ομιλία της ιστορικού Κατερίνας Μπαλκούρα στην εκδήλωση του Συλλόγου Ηπειρωτών Ηλιούπολης

Το καλοκαίρι του 1943 η Ελλάδα θα βίωνε μια  πραγματική τραγωδία εν μέσω κατοχής, αφού μπήκε στο στόχαστρο λόγω της γεωγραφικής της θέσης ως στρατηγική επιλογή  των δυνάμεων του Άξονα. Κάθε φορά στην Ιστορία που η Ελλάδα έμπαινε στο στόχαστρο ως στρατηγική επιλογή τα αποτελέσματα  ήταν ολέθρια.  Παράλληλα είχε ήδη διαρρεύσει η πληροφορία για συμμαχική απόβαση στα Βαλκάνια (που έγινε στη Σικελία). Όλο αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η δράση του αντάρτικου να ενισχυθεί για έναν ακόμα λόγο. Την παραπλάνηση του Άξονα. Να στραφεί το ενδιαφέρον αλλού.  

Έτσι οι Γερμανοί μετέφεραν νέες μονάδες στην Ελλάδα ενισχύοντας την άμυνά τους με πρωταγωνίστρια την 1η Ορεινή Μεραρχία Κυνηγών, την επίλεκτη μεραρχία Εντελβάις, με διοικητή το στρατηγό Βάλτερ φον Στέτνερ, η οποία απ την πρώτη βδομάδα της παρουσίας της έκανε τον όρο σφαγή να δείχνει τουλάχιστον ανεπαρκής. Παράλληλα εμφανίζεται και η 104η Μεραρχία Ορεινών κυνηγών με επικεφαλής το στρατηγό Λούντβινγκερ που στρατοπέδευσε στην περιοχή της Άρτας.

Το γνωστό λουλούδι των Άλπεων που υπήρχε στο σκούφο και στο βραχίονα ήταν το διακριτικό της 1ης μεραρχίας της Βέρμαχτ. Το έντελβαϊς ισχύει μέχρι σήμερα ως το σύμβολο «άριστου γερμανικού στρατιωτικού ήθους σε καιρούς ειρήνης και πολέμου».

Η 1η Μεραρχία Ορεινών Καταδρομών «Εντελβάις», αποτέλεσε έναν από τους πιο εγκληματικούς στρατιωτικούς σχηματισμούς της Βέρμαχτ και βαρύνεται για εγκλήματα πολέμου κατά του άμαχου πληθυσμού στη Ρωσία, τα Βαλκάνια, την Γιουγκοσλαβία, την Αλβανία και στην Ελλάδα. Η Μεραρχία αυτή έχει διακριθεί για τον ανελέητο τρόπο που μεταχειρίστηκε τους άμαχους πληθυσμούς με μαζικές εκτελέσεις και καταστροφές ολόκληρων χωριών. Ο  Γερμανός ιστορικός ερευνητής Χέρμαν Φρανκ Μάγερ  αναφέρει χαρακτηριστικά ότι  αυτοί οι άνθρωποι είχαν συνηθίσει να σκοτώνουν και επί ενάμιση χρόνο αυτό έκαναν κάθε μέρα με αποτέλεσμα να έχουν αποκτηνωθεί σε τέτοιο σημείο και οι  αξιωματικοί αλλά και οι απλοί στρατιώτες, που δεν είχαν κανένα ενδοιασμό πλέον.

Στις 9 Ιουλίου 1943 η Μεραρχία Εντελβάις εμφανίζεται στο νομό Ιωαννίνων και με άλλες μονάδες θα συγκροτήσει το 22ο Ορεινό Σώμα Στρατού με έδρα τα Γιάννενα που θα φρουρούσε τη Δυτική Ελλάδα. Υπεύθυνος διοικητής ο στρατηγός Χούμπερτ Λάντς.   10 Ιουλίου 1943 ο υπολοχαγός Μίχαελ Παίσιγκερ εφαρμόζει τη διαταγή του διοικητή συνταγματάρχη Ζάλμινγκερ που προβλέπει : εκκαθάριση και φύλαξη του δρόμου προώθησης προς Ιωάννινα.  Αυτό στην πράξη  σημαίνει εφαρμογή της τακτικής της καμμένης γης με  πρώτο θύμα για την Ήπειρο το χωριό Κεφαλόβρυσο Πωγωνίου με 22 νεκρούς. Οι νεκροί ήταν άμαχοι που τους έκαψαν ζωντανούς. Οι πρώτοι στόχοι τους ήταν οι καταστροφές υποδομών, οι εκτελέσεις αμάχων και οι πυρπολήσεις σπιτιών.

Απ τη μελέτη των γερμανικών στρατιωτικών αρχείων, τις αναφορές των επικεφαλής καθώς και τις διαταγές των μονάδων προκύπτει ότι οι δολοφονικές επιθέσεις στα περισσότερα χωριά της Κόνιτσας και του Ζαγορίου ήταν προμελετημένες μέρος του επιτελικού σχεδίου των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων. Στόχος η τρομοκράτηση του πληθυσμού ώστε να υπάρξει "συμμόρφωση" με το κατοχικό καθεστώς και παράλυση κάθε ένοπλης αντίστασης.  Για τη Μεραρχία Εντελβάις δεν υπήρχε διαφορά ανάμεσα σε αντάρτες και αμάχους. Ήταν όλοι το ίδιο.

Η Μεραρχία έχει σκοπό την άμεση εκκαθάριση της εθνικής οδού Ιωαννίνων- Άρτας που κράτησε από τις 18-26 Ιουλίου 1943 επιχείρηση της οποίας ηγήθηκε ο συνταγματάρχης Ζάλμινγκερ.

Η ισοπέδωση της Μουσιωτίτσας των Ιωαννίνων στις 25-7-43 μετά από συντονισμένη επιχείρηση από 4 σημεία  ήταν η αρχή της νέας πιο αιματηρής φάσης της Κατοχής με πρωταγωνίστρια  και πάλι τη Μεραρχία Εντελβάις. Οι Γερμανοί θα χτυπήσουν ξανά τη Μουσιωτίτσα στις 27 Αυγούστου 1943 για να αποτελείωσουν το έργο τους ανεβάζοντας τον αριθμό των νεκρών στους 153.  Οι 50 ήταν κάτω από 10 χρονών. Επικεφαλής της επιχείρησης ο υπολοχαγός Βίλλιμπαλντ Ρέζερ που  είχε τη φήμη  του εξαιρετικά σκληρού στρατιωτικού που ενεργούσε άσπλαχνα και ανελέητα. Όπως κατέθεσε αργότερα ο πρώην νοσοκόμος του λόχου Γιόχαν Έκερ ο Ρέζερ ήταν 150% Ναζί.  

Δεν πέρασε ούτε ένας μήνας όταν   12ος Λόχος του ΙΙΙ/98 Τάγματος θα μπει στο Κομμένο με την εντολή απ το διοικητή του, υπολοχαγό Βίλι Ρέζερ να μη μείνει κανείς ζωντανός. Οι άνδρες του του είχαν βγάλει το παρατσούκλι «Νέρωνας του 12/98».

Πρωταγωνιστές της σφαγής ήταν οι διοικήσεις του 98ου Συντάγματος Ορεινών Κυνηγών (συνταγματάρχης Γιόζεφ Ζάλμινγκερ) και του ΙΙΙ/98ου τάγματος (ταγματάρχης Ράινχολντ Κλέμπε)

Ο επικεφαλής ταγματάρχης Falner της μονάδας Φιλιππιάδας Πρέβεζας επικοινώνησε με το Στρατηγείο στα Ιωάννινα και το στρατηγό Λάντς λαμβάνοντας την ανατριχιαστική εντολή «να εξαφανίσει το χωριό από το χάρτη» σύμφωνα πάντα με εντολές του Χίτλερ.  

317 νεκροί μεταξύ των οποίων 97 παιδιά ξημερώματα της 16ης Αυγούστου ήταν ο απολογισμός αυτής της θηριωδίας. Οι νεκροί στην υπηρεσιακή αναφορά «βαφτίστηκαν» συμμορίτες στην προσπάθεια να «δικαιολογηθεί» το έγκλημα ενώ ο υπολοχαγός Βάλντχάιμ αναφέρθηκε γενικά σε εχθρικές απώλειες.

      

Ο Ζάλμινγκερ καμάρωνε πως το 98ο Σύνταγμα που διοικούσε ήταν ein Hitlerisches Regiment, ένα χιτλερικό σύνταγμα που η γενναιότητα και η σκληρότητα συνυπήρχαν με την ωμότητα. Φυσικά η γερμανική ηγεσία με προκήρυξη  προσπάθησε να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Ηπειρωτικέ λαέ. Τα γερμανικά στρατεύματα υποχρεώθηκαν να καταστρέψουν τα χωριά σας, διότι υπεβοηθήσατε τους αντάρτας, οι οποίοι δολοφονικώς εφόνευσαν τους στρατιώτες μας….Θάνατος στον Εαμίτη εχθρό της κοινωνίας».        

Τις ίδιες μέρες η Θεσπρωτία ζει μια τριπλή κατοχή Γερμανών, Ιταλών και μουσουλμάνων Τσάμηδων. Μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών η Μεραρχία Εντελβάις στην Παραμυθιά έχει βρει συμπαραστάτες τους ηγέτες των Τσάμηδων. 24 Σεπτεμβρίου 1943 σκοτώθηκαν 6 Γερμανοί στη θέση Σκάλα σε μάχη με τον ΕΔΕΣ. Αυτή ήταν και η αφορμή για ένα ακόμα προαποφασισμένο έγκλημα. Στην αναλογία 1/10 έπρεπε να εκτελεστούν 60 άτομα. Η ανακοίνωση του Γερμανού φρουράρχου της Παραμυθιάς ξεκαθάριζε: " Για κάθε δολοφονία ή τραυματισμό Γερμανού στρατιώτου θα εκτελούνται 10 Χριστιανοί πολίτες εκ Παραμυθίας και των πέριξ χωριών". Έτσι τη νύχτα της 27ης Σεπτεμβρίου 1943 οι Τσάμηδες υπέδειξαν στα γερμανικά αποσπάσματα ποιους απ τους προκρίτους της Παραμυθιάς να εκτελέσουν για αντίποινα. Απ τους 52 προκρίτους που συνέλαβαν εκτελέστηκαν οι 49 αφού με τους 11 πολίτες που εκτελέστηκαν είχε συμπληρωθεί ο αριθμός των 60.  Στις 23 Μαίου 1945 το Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων Ιωαννίνων καταδίκασε ερήμην σε θάνατον τους Τσάμηδες που βαρύντονταν για εγκλήματα πολέμου κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Σήμερα αρνούνται οποιαδήποτε συνεργασία με το στρατό κατοχής.

Ένα τυχαίο γεγονός επρόκειτο μέσα σε λίγες μέρες να αιματοκυλίσει ακόμα ένα χωριό.

Ξημερώματα της 1ης Οκτωβρίου 1943  μονάδα του ΕΔΕΣ στήνει οδοφράγματα στον δρόμο Ιωαννίνων- Πρέβεζας στην Κλεισούρα όταν το στρατιωτικό όχημα που επιβαίνει ο αντισυνταγματάρχης της 1ης Ορεινής Μεραρχίας Γιόζεφ Ζάλμινγκερ πέφτει πάνω στους στύλους και ανατρέπεται. Ο οδηγός Μπάντερ θα βρεθεί πνιγμένος και ο Ζάλμινγκερ θα βρεθεί την επομένη νεκρός. Πιθανότατα τον εκτέλεσαν αντάρτες αγνοώντας την ταυτότητα του θύματος, πέραν του βαθμού του. Υπήρξε η άποψη ότι οι αντάρτες σκότωσαν το Ζάλμινγκερ ως αντίποινα για τη δολοφονία των 49 προκρίτων στην Παραμυθιά.  Όταν η είδηση έφτασε στα Ιωάννινα, ο ανώτατος στρατιωτικός διοικητής της πόλης και της Μεραρχίας Χούμπερτ Λανς εκδίδει μια λιτή διαταγή: «Εκδικηθείτε την ειδεχθή δολοφονία ενός απ τους καλύτερους διοικητές μας από συμμορίτες εφαρμόζοντας  μια αμείλικτη επιχείρηση αντεκδίκησης σε ακτίνα 20 χιλιομέτρων από τον τόπο του εγκλήματος». Στην πραγματικότητα έχει ανασύρει από τα συρτάρια το σχέδιο «Πάνθηρ».

Έτσι άνδρες της 1ης Ορεινής Μεραρχίας εκδικούμενοι το θάνατο του Ζάλμινγκερ κάνουν επίθεση εναντίον των Λιγκιάδων. Την επιχείρηση  αναλαμβάνει το 79ο Εφεδρικό Τάγμα Αναπληρώσεως ,με διοικητή, το λοχαγό Αλφρεντ Σρέπελ. Το γενικό πρόσταγμα ανήκει στον συνταγματάρχη Βάλτερ Στέτνερ. Όταν οι Γερμανοί αποχωρούν ο απολογισμός είναι 86 νεκροί, μεταξύ των οποίων 34 παιδιά  και 11 άνω των 70 ετών.  

Λίγους μήνες αργότερα το Μάρτιο του 1944 στην Κρυοπηγή Πρεβέζης εισβάλλουν οι Ναζί μετά από πληροφορία ότι στο χωριό υπήρχαν ένοπλοι ελασίτες. Αυτή ήταν και η κλασική δικαιολογία εισβολής σε πολλά χωριά.Έκαψαν δύο σπίτια και συνέλαβαν 28 άνδρες, από 18 έως 50 ετών. Τους οδήγησαν αρχικά στην Πρέβεζα, στη συνέχεια τους μετέφεραν στο Αγρίνιο, όπου ήταν το αρχηγείο των κατοχικών δυνάμεων στην Δυτική Ελλάδα. Εκεί, τους κράτησαν φυλακισμένους για ένα μήνα. Τη Μεγάλη Παρασκευή του 1944 (14 Απρίλη) τους εκτέλεσαν, μαζί με άλλους 120 πατριώτες, στον εξωτερικό περίβολο της Αγίας Τριάδας Αγρινίου ενώ κρέμασαν άλλους τρεις στην πλατεία του Αγρινίου.

Η χαρακτηριστική «ευκολία» με την οποία οι Ορεινοί Καταδρομείς της 1ης Μεραρχίας ισοπέδωναν ελληνικά χωριά χωρίς σπουδαίες αφορμές έδωσε στην Μεραρχία «Εντελβάις» μια άσχημη φήμη η οποία επισκιάστηκε μόνο απ τη δράση των SS.  Απλά τα SS εφάρμοζαν πιο εύκολα στις μαζικές εκτελέσεις τις υψηλότερες ποσοτικές αναλογίες (50 Έλληνες για κάθε σκοτωμένο Γερμανό) σε αντίθεση με τη Βέρμαχτ που αρκούνταν κατά μέσο όρο σε αναλογία 1/10.        

Εκτός της ανηλεούς εκτέλεσης αμάχων αδιακρίτου φύλου και ηλικίας μιλάμε και για πλήρη αποστέρηση όσων απέμειναν απ ότι είχαν για να ζήσουν. Καμένη γη απ όπου περνούσαν οι ορδές των Γερμανών. Οι λεηλασίες περιουσιών, το κάψιμο των χωριών, οι επιτάξεις των σχολείων δεν έδινε καμία ελπίδα ζωής και στους ζωντανούς που απέμειναν να μπορέσουν να συνεχίσουν.

Ενδεικτικά στο Γρεβενίτι όπου βρισκόταν και το νοσοκομείο του ΕΛΑΣ έγιναν στάχτη και τα 295 σπίτια του χωριού ενώ εκτελέστηκαν 22 άτομα. Βλέποντας τους αναλυτικούς πίνακες με τους αριθμούς βλέπουμε ότι σχεδόν κανένα χωριό της Ηπείρου δεν έμεινε αλώβητο απ τη γερμανική λαίλαπα.

   

   Σύμφωνα με την έκθεση "των γενομένων ζημιών εν γένει Ηπείρου" από την κήρυξη του πολέμου μέχρι και την Απελευθέρωση που εκδόθηκε το 1987 στην Ήπειρο στους νομούς Ιωαννίνων, Πρεβέζης, Άρτης και Θεσπρωτίας κάηκαν συνολικά 12978 σπίτια και εκτελέστηκαν 7936 άνθρωποι στη συντριπτική τους πλειοψηφία άμαχοι.

Αν στους αριθμούς προσθέσουμε και τα θύματα ολόκληρης της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων στις 25 Μαρτίου του 1944 που εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν από τους Ναζί, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Άουσβίτς και του Μπιρκενάου τότε ο απολογισμός μεγαλώνει ακόμα περισσότερο.  Όμως και η οργή μεγαλώνει ακόμα περισότερο βλέποντας τι απέγιναν οι εγκληματίες που έσπειραν τον όλεθρο και την καταστροφή.

Ο Γιόζεφ Ζάλμινγκερ όπως είδαμε νωρίτερα σκοτώθηκε στα τέλη Σεπτεμβρίου  του 1943 στην κοιλάδα του Λούρου αφού το αυτοκίνητο που τον μετέφερε έπεσε σε ενέδρα ανταρτών του ΕΔΕΣ.

Ο Ταγματάρχης Χίρσφελντ, διάδοχος του Ζάλμιγκερ και υπεύθυνος για τις σφαγές στα χωριά της Κόνιτσας και τα Τζουμέρκα, σκοτώθηκε στη Ρωσία.

Ο Βίλλι Ρέζερ, διοικητης του λόχου, σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια αεροπορικού βομβαρδισμού στο Φράιμπουργκ του Μπράισγκαου στις 27 Νοεμβρίου του 1944.                                                                                                                                                   

Ο υποστράτηγος Βάλτερ φον Στέτνερ είχε την εποπτεία των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στην Ήπειρο αιχμαλωτίστηκε και εκτελέστηκε από παρτιζάνους του Τίτο  κοντά στο Βελιγράδι το 1944.

Ο Σραίπελ, σφαγέας των Λιγκιάδων πέθανε στα 93 του χωρίς να δικαστεί ποτέ.

Ο Γιόζεφ Ρέμολντ με εμπλοκή  στο ολοκαύτωμα της Παραμυθιάς, της Κόνιτσας και της γύρω περιοχής δεν τιμωρήθηκε ποτέ. Έγινε μάλιστα μετά τον πόλεμο Διοικητής της Άμεσης Δράσης στο Μόναχο.

Ο υπολοχαγός Μίχαελ Παίσιγκερ, κύριος υπεύθυνος για τη σφαγή στο Κεφαλόβρυσο πέθανε υπέργηρος χωρίς κι αυτός να δικαστεί ποτέ.
Ο Χούμπερτ Λαντς, στρατηγός- διοικητής του 22ου γερμανικού στρατιωτικού σώματος ορεινών καταδρομών, στο οποίο ανήκε επιχειρησιακά η μεραρχία «Εντελβάις»ήταν ο μόνος που δικάστηκε στη Δίκη των Στρατηγών της Νυρεμβέργης. Η δικαιοσύνη όμως είναι σαν τον ιστό της αράχνης που πιάνει τα μικρά έντομα ενώ τα μεγάλα απλά σπάνε τον ιστό και φεύγουν. Ο Λαντς  καταδικάστηκε σε 12ετή κάθειρξη για τα εγκλήματά του αλλά αποφυλακίστηκε το Φεβρουάριο του 1951.  Η ποινή για τον όλεθρο που προκάλεσε ήταν περίπου 4 1/2 χρόνια φυλακή.  Στην πορεία της ζωής του ασχολήθηκε με την πολιτική και πολιτεύτηκε μάλιστα με το Κόμμα των Φιλελευθέρων. Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι ο υπολοχαγός  Κούρτ Βαλντχάιμ ο οποίος μετά την Κατοχή απέκρυψε επιμελώς τη θητεία του στη Βέρμαχτ την περίοδο  1942-1945, ακολούθησε διπλωματική καριέρα, αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του παν/μιου της Ν. Καρολίνας, έγινε Γ.Γ  του Ο.Η.Ε. και πρόεδρος της Αυστρίας.   Το αποσιωπημένο γεγονός ότι ο Βάλντχαϊμ υπηρετούσε στην Ελλάδα ως επιτελικός του στρατού κατοχής ήρθε στο φως το  1986 απ τον Ομότιμο σήμερα Καθηγητή Νεώτερης Ιστορίας του Παν/μιου Αθηνών Χάγκεν Φλάισερ. Ξέσπασε όπως ήταν αναμενόμενο σκάνδαλο αφού αυτή η ιστορία διέλυε εκτός απ το πολιτικό προφίλ που είχε στήσει ο Βαλντχάιμ και το μύθου του καλού Αυστριακού έναντι του κακού Γερμανού. Το σχετικό πόρισμα κατατέθηκε απ τη  Διεθνή Επιτροπή Ιστορικών στον καγκελάριο Βρανίτσκι.  Ο ίδιος βέβαια αρνήθηκε την εμπλοκή του. Μπορεί προσωπικά να μην έδωσε κάποια εντολή για να ξεκληριστεί κάποιο χωριό ωστόσο διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις στρατιωτικές μονάδες που διέπραξαν εγκλήματα πολέμου.

  

Τέλος χαρακτηριστική για την ψυχοσύνθεση του Γερμανού στρατιώτη που το πρωί άκουγε Μπαχ και το βράδυ ξεκλήριζε χωριά είναι η περίπτωση του 20 χρονου Κλέμπε του σφαγέα της Μουσιωτίτσας και του Κομμένου κάτω απ τις διαταγές του οποίου σφαγιάστηκαν με το χειρότερο τρόπο  στο Κομμένο 97 παιδιά. Ο Κλέμπε το ίδιο βράδυ θα γράψει στη γυναίκα του ότι δε θέλει να πεθάνει χωρίς να αποκτήσει παιδιά γιατί αγαπάει πολύ τα παιδιά. Φυσικά ο Κλέμπε αθωώθηκε για τα εγκλήματά του ελλείψει αποδείξεων, αφού χρησιμοποίησε ως ελαφρυντικό τη θεωρία του «Befehlsnotstand», δηλαδή της άνωθεν εντολής. Συνέχισε τη ζωή και τις σπουδές του σαν να μην είχε συμβεί τίποτα.  Στην πορεία της ζωής του έκανε καριέρα ως κτηνίατρος.

Συμπέρασμα; Τα δίποδα κτήνη της κάθε σφαγής απέδειξαν ότι δεν αρκεί να γεννιέσαι άνθρωπος. Αν έμαθαν κάτι σ' αυτό τον πόλεμο ήταν η πλήρης αποκτήνωση και κυρίως να κρατούν το στόμα τους κλειστό επικαλούμενοι άνωθεν εντολές. Την τραγική σελίδα που γράφτηκε στα χωριά της Ηπείρου αδυνατεί να την αντέξει ο ανθρώπινος νους και δεν μπορεί να τη συγχωρήσει η παγκόσμια ιστορία. Καμία συγγνώμη δεν είναι αρκετή και κανένα ελαφρυντικό δεν υπάρχει.