Κατοχικό συσσίτιο από ασήμι. H ''παράνομη'' παραγωγή αργυρού από τον αείμνηστο Κ. Κονοφάγο, έσωσε από την πείνα 5.000 κατοίκους του Λαυρίου

Με σκουριά, λιγνίτη, σόδα και αλάτι... τέτοιες ημέρες πριν από 65 χρόνια ένας εικοσιοκτάχρονος αρχιμηχανικός στη Λαυρεωτική έσωσε κόσμο από την πείνα, εξασφαλίζοντας καθαρό άργυρο που πουλιόταν στη μαύρη αγορά προς 10 λίρες το κιλό. Τα πλακίδια δεν έφεραν ένδειξη προέλευσης επάνω τους, μεταφέρονταν στην ελβετική πρεσβεία, η οποία φιλοξενούσε τον διεθνή Ερυθρό Σταυρό. Εκεί, στον περίβολό της προσερχόταν με κάθε μυστικότητα μαυραγορίτης κοσμηματοπώλης της εποχής για να παραλάβει το ασήμι.

Ο Κωνσταντίνος Κονοφάγος ήταν αρχιμηχανικός στη Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου Με τα χρήματα που εξασφάλιζαν, ο Ερυθρός Σταυρός μπορούσε να τροφοδοτήσει το εργοστάσιο νόμιμα πλέον με όλα τα αναγκαία τρόφιμα.

Τον Απρίλη του '42 άρχισαν επιτέλους να οργανώνονται συσσίτια. Πρώτα αποκλειστικά για τους εργαζομένους στις εγκαταστάσεις της εταιρείας στο εργοστάσιο και στα μεταλλεία της Καμάρεζας, της Πλάκας και της Παλαιοκαμάρεζας. Τα συσσίτια επεκτάθηκαν ευρύτερα στους πρώην εργαζομένους της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (ΓΕΜΛ) και γενικότερα στους κατοίκους της περιοχής. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, αμέσως μετά την έναρξη των συσσιτίων τον Απρίλιο του 1942, παρατηρήθηκε μία σημαντική ανακούφιση του πληθυσμού και μια κάθετη πτώση των θανάτων στην πόλη.

Πρύτανης και υπουργός

«Ολα αυτά οφείλονται στον Κωνσταντίνο Κονοφάγο, τον μετέπειτα καθηγητή και πρύτανη του ΕΜΠ στα δραματικά γεγονότα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όπου μαζί με ολόκληρη τη Σύγκλητο διακήρυξαν το απαραβίαστο του ακαδημαϊκού ασύλου», μας λέει η η Κωνσταντίνα Τσάιμου, καθηγήτρια στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. «Αργότερα, το 1974, εξελέγη βουλευτής Πρεβέζης και συμμετείχε στην κυβέρνηση Κ. Καραμανλή ως υπουργός Βιομηχανίας και Ενεργείας (1974-1977). Συνέγραψε επιστημονικά συγγράμματα Μεταλλογνωσίας και λογοτεχνικά έργα με το ψευδώνυμο Κ. Λότρης. Το 1940 το εργοστάσιο της ΓΕΜΛ τροφοδοτούσε την ελληνική αγορά μόνο με καθαρό μεταλλικό μόλυβδο και υποπροϊόντα μολύβδου. Ο άργυρος εξαγόταν αποκλειστικά στη Γαλλία, υπό τη μορφή τριπλού κράματος αργύρου-μολύβδου-ψευδαργύρου. Το 1940 γενικός διευθυντής της ΓΕΜΛ ήταν ο μεταλλειολόγος μηχανικός, Maurice Bremmer, βελγικής καταγωγής».

Οταν την 1η Μαΐου τα γερμανοϊταλικά στρατεύματα έφτασαν στο Λαύριο επιτάχθηκαν τα μεταλλεία και το εργοστάσιο. Οι μισθοί πείνας καθηλώθηκαν και οι Γερμανοί έδωσαν δύο επιλογές στους εργαζόμενους: Προσφορά υπηρεσίας στη Νέα Εταιρεία ή, εάν δεν το επιθυμούσαν, καταναγκαστική εργασία σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία.

Ο τάφος του στο Λαύριο κατασκευασμένος από σωρούς χοντρής σκουριάς

Τη νέα διοίκηση της εταιρείας ανέλαβε Ιταλός συνταγματάρχης χημικός μηχανικός, ενώ ταυτόχρονα μέσα στο εργοστάσιο εγκαταστάθηκαν μόνιμα 7 καραμπινιέροι.Την ίδια μέρα σε ιδιαίτερη συνάντηση που είχαν ο Κ. Κονοφάγος και ο γενικός διευθυντής Bremmer, ο Κονοφάγος ζήτησε από τον Bremmer, στην πρώτη καταγραφή προϊόντων που επρόκειτο να γίνει, να μη δηλώσουν στους Ιταλούς τον άργυρο που υπήρχε μέσα στους άμορφους σωρούς του τριπλού κράματος της εταιρείας. Τα άμορφα μεταλλουργικά ξαφρίσματα μολύβδου αφορούν αφρώδες μεταλλικό υλικό, που οπτικά μοιάζει με απόρριμμα.

«Προς μεγάλη έκπληξη του Κονοφάγου ο Bremmer δέχτηκε αμέσως», συμπληρώνει ο Η. Κ. Κονοφάγος, δρ. χημικός μηχανικός της Ecole Centrale των Παρισίων. «Κανείς όμως βεβαίως δεν ήξερε τότε ακόμη και δεν μπορούσε να το φανταστεί ότι ο Maurice Bremmer ήταν ήδη μέλος της γαλλικής αντίστασης. Αυτό διαπιστώθηκε πολύ αργότερα το 1948. Η πρόταση του Κονοφάγου έγινε πράξη. Πριν από την επικείμενη πρώτη καταγραφή των Ιταλών, πέταξαν ποσότητες ψιλής φτωχής σκουριάς πάνω στις άμορφες μάζες του τριπλού κράματος αργύρου, έτσι ώστε αυτές να μοιάζουν ακόμη περισσότερο για άχρηστο υλικό. Τον χειμώνα του '41-'42, οι ναζί εισάγουν στην Ελλάδα το μάρκο κατοχής με τη σκανδαλώδη αναλογία 1 μάρκο προς 60 δραχμές. Ταυτόχρονα, η ελληνική γεωργική σοδειά κατάσχεται ως λεία πόλεμου και το μεγαλύτερο μέρος της μεταφέρεται είτε στη Γερμανία είτε στη βόρεια Αφρική. Το Λαύριο, το οποίο παραδοσιακά δεν είχε καμιά γεωργική παραγωγή, κατέγραψε επίσημα μέσα σε 7 μήνες 800 θανάτους, και αυτό σε ένα σύνολο πληθυσμού 5.000 κατοίκων περίπου».

Ο Κωνσταντίνος Κονοφάγος σκέφθηκε ότι η μόνη λύση επιβίωσης ήταν η παραγωγή καθαρού αργύρου. Τυχόν όμως έπ' αυτοφώρω σύλληψη για διάθεση προϊόντος στη μαύρη αγορά είχε συνέπεια τον θάνατο με άμεση επί τόπου εκτέλεση. Το επιχείρημα φάνταζε αδύνατο μιας και ο άργυρος είχε τη μορφή τριπλού κράματος και τεχνικά μέσα για τον μεταλλουργικό καθαρισμό του, με απόσταξη σε υψηλές θερμοκρασίες, δεν υπήρχαν. Το ηλεκτρικό ρεύμα σπάνιζε, κοκ ή κάρβουνο δεν υπήρχε, καύσιμο πετρέλαιο δεν υπήρχε. Το μόνο που ευτυχώς υπήρχε ήταν κάποια ποσότητα φτωχού καύσιμου λιγνίτη, θαλάσσιο αλάτι και λίγη σόδα. Ο Κ. Κονοφάγος, για να πραγματοποιήσει το όραμά του, θα έπρεπε να βρει μία νέα μέθοδο παραγωγής αργύρου με ό,τι μέσα είχε στη διάθεσή του.

«Με τη βοήθεια 4 έμπιστων εργατών, άρχισε αμέσως δοκιμές με καθαρά χημικό τρόπο, αφήνοντας κατά μέρος τον κλασικό μεταλλουργικό τρόπο», προσθέτει ο Ν. Δερμάτης , δρ. ιστορικός του Πανεπιστημίου της Louvain-la-Neuve. «Πειραματιζόμενος συνεχώς επί 4,5 σκληρούς μήνες κατάφερε τελικά να το επιτύχει. Δύο όμως από τους τέσσερις έμπιστους εργάτες που τον βοηθούσαν πέθαναν μπροστά στα μάτια του από ασιτία και εξάντληση. Στις αρχές του Απρίλη του '42 άρχισε τελικά ο πρώτος χημικός καθαρισμός του τριπλού κράματος αργύρου από τον ψευδάργυρο με τη χρήση λιγνίτη, σόδας και θαλάσσιου άλατος. Αυτό έγινε μέσα στη μοναδική εν λειτουργία χαλύβδινη λεκάνη της εταιρείας, χωρητικότητας μόλις 2 τόνων (οι μεγαλύτερες απαιτούσαν επισκευή) και σε θερμοκρασία 650°C. Η χημική αντίδραση καθαρισμού πραγματοποιήθηκε υπό συνθήκες ισχυρής ανάδευσης του υγρού κράματος από άξονα εξοπλισμένο με πτερύγια που γύριζαν με ταχύτητα 125 περιστροφών το λεπτό. Μετά τον καθαρισμό, ο αργυρούχος μόλυβδος ήταν πλέον έτοιμος να οδηγηθεί στην κάμινο κυπέλλωσης για την παραγωγή αργύρου. Ευτυχώς κάμινος Κυπέλλωσης (ασημόφουρνος) υπήρχε στην εταιρεία και μάλιστα σε καλή κατάσταση. Ο άργυρος παραγόταν υπό τη μορφή μικρών πλακιδίων καθαρότητας 98,4%, που ευτυχώς ήταν αρκετή για διάθεσή τους στο εμπόριο».

Νύχτα και με προφύλαξη

Η παραγωγή αργύρου, για να μη γίνει αντιληπτή, έπρεπε να πραγματοποιηθεί νύχτα και μόνο νύχτα και με κάθε προφύλαξη. Ηταν η πρώτη φορά μετά τα αρχαία χρόνια, δηλαδή 2.000 χρόνια πριν, που τοπικά στο Λαύριο παρήχθη ξανά καθαρός μεταλλικός βιομηχανικός άργυρος. Η παραγωγή του 1942 ανήλθε συνολικά στα 611 κιλά και πουλήθηκε στη μαύρη αγορά προς 10 λίρες το κιλό.Τα πλακίδια του αργύρου, τα οποία δεν έφεραν καμία απολύτως ένδειξη προέλευσης επάνω τους, ο Bremmer τα μετέφερε μόνος του στην ελβετική πρεσβεία, που φιλοξενούσε τον διεθνή Ερυθρό Σταυρό. Εκεί, τα αγόραζε μαυραγορίτης κοσμηματοπώλης και με τα χρήματα ο Ερυθρός Σταυρός μπορούσε να τροφοδοτήσει το εργοστάσιο νόμιμα πλέον με όλα τα αναγκαία τρόφιμα. Η μέθοδος παραγωγής αργύρου, που επινόησε ο Κ. Κονοφάγος, εφαρμόστηκε μόνιμα από το 1946 μέχρι και το 1977, οπότε έκλεισαν οριστικά και τα μεταλλεία.

Ο πρώην πρύτανης του ΕΜΠ ζήτησε από τον δήμαρχο Λαυρίου, Κωνσταντίνο Πόγκα, να ταφεί και τάφηκε το 1989 στο κοιμητήριο του Αγ. Γεωργίου στο Θορικό στο Λαύριο, εκεί όπου επίσης τάφηκε το 1942 ο πρώτος εργάτης που του πέθανε από πείνα στις εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου. Ο τάφος του (μνημείο φιλοτεχνημένο από τον καθηγητή Γ. Καλακαλλά, καθηγητή ΕΜΠ) κατασκευάστηκε από σωρούς χοντρής σκουριάς της δεκαετίας του 1940 της καμινείας του εργοστασίου της ΓΕΜΛ. 

Του Γιώργου Κιούση

Σημείωμα του www.romiazirou.blogspot.gr

O Κωνσταντίνος Κονοφάγος, γεννήθηκε στην Πρέβεζα στις 26.12.1912. Αποφοίτησε από το Γυμνάσιο Πρέβεζας το 1929 και παρακολούθησε δύο τάξεις Ειδικών Μαθηματικών στο Lycée Louis-le-Grand του Παρισιού κατά τα έτη 1930-1932. Σπούδασε ως μηχανικός στην École Centrale Des Arts et Manufactures του Παρισιού τα έτη 1932-1936 και επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου εργάστηκε ως μεταλλουργός μηχανικός στις εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (Compagnie Française des Mines du Laurium) στο Λαύριο Αττικής. Στον Ελληνο-ιταλικό πόλεμο (1940-1941) υπηρέτησε ως έφεδρος αξιωματικός, μηχανικός πυροβόλων. Διετέλεσε Δήμαρχος Λαυρίου, από 4.1.1946 έως 15.4.1946,και συνέβαλε στην αναδιοργάνωση της πόλης, η οποία είχε υποφέρει κατά την περίοδο της κατοχής. Το έργο του αυτό έτυχε γενικής αναγνώρισης από τους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι ανήγειραν στα Λαύριο ανδριάντα του. Ακολούθησε ακαδημαϊκή καριέρα και ήταν πρύτανης του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου κατά τα γεγονότα της εξέγερσης του Νοεμβρίου 1973. Προστάτεψε το κύρος του Ιδρύματος, το πανεπιστημιακό άσυλο, υπεράσπισε τους φοιτητές και αρνήθηκε την είσοδο στο Ε.Μ.Π. των οργάνων της δικτατορίας. Διετέλεσε βουλευτής με τη Ν.Δ. στη Πρέβεζα 1974-1977 και Υπουργός Βιομηχανίας και Ενέργειας, την ίδια περίοδο.

Δυστυχώς η Πρέβεζα δεν τον τίμησε όσο του άξιξε. Και όταν ήταν υπουργός Βιομηχανίας ξεκίνησε τη μεγάλη έρευνα για τους υδρογονάνθρακες η οποία δυστυχώς δεν αξιοποιήθηκε. Τώρα όμως οταν ακούμε ότι ξεπουλιούνται περιοχές για έρευνες στην έρευνα εκείνη βασίζονται.

www.enet.gr