Συνέντευξη με τον Αλέξανδρο Σχισμένο, "Το Αλλού και το Άλλοτε. Χρόνος και απουσία" .

Γράφει η Κατερίνα Σχισμένου

Εμφανίστηκε πριν λίγες «ώρες» θα έλεγα το νέο σας βιβλίο "Το Αλλού και το Άλλοτε. Χρόνος και απουσία" που διατίθεται και δωρεάν ηλεκτρονικά από τις εκδόσεις Αυτολεξεί. Γιατί επιλέξατε αυτή την τόσο δύσκολη και κρίσιμη περίοδο να εκδοθεί;

• Το βιβλίο προοριζόταν να εκδοθεί την άνοιξη του 2020, καθώς είχε σχεδόν ολοκληρωθεί στα τέλη του 2019. Μαζί με ακόμη ένα μικρό βιβλίο συνεντεύξεων, με τίτλο «Πόλη και Οικολογία» θα ήταν τα πρώτα βιβλία των νέων εκδόσεων «Αυτολεξεί» (www.aftoleksi.gr). Η αναπάντεχη εμφάνιση της πανδημίας σταμάτησε απότομα αυτές τις δραστηριότητες, ελπίζουμε για λίγο. Ωστόσο, μαζί με τους φίλους των εκδόσεων αποφάσισα να προχωρήσω στην δωρεάν ψηφιακή διάθεση του βιβλίου για τρεις κυρίως λόγους. Καταρχάς γιατί αυτό που με ενδιέφερε πάντοτε ήταν η διακίνηση των ιδεών, η οποία διευκολύνεται από την ψηφιακή επικοινωνία. Κατά δεύτερον γιατί θεώρησα ότι αυτή την κρίσιμη περίοδο που μένουμε στο σπίτι αναγκαστικά, ένα βιβλίο είναι η καλύτερη προσφορά που μπορούμε να κάνουμε όσοι γράφουμε. Κατά τρίτον, γιατί το θέμα του συγκεκριμένου φιλοσοφικού δοκιμίου, η απουσία, ξαφνικά πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις στο κοινωνικό φαντασιακό. Απουσία των φίλων μας, απουσία της επαφής αλλά και απουσία της ‘κανονικής’, εφησυχαστικής προσμονής του μέλλοντος. Στο βιβλίο είχα ήδη εξετάσει μια ιστορική περίοδο επιδημίας, την πανώλη του 14^ου αιώνα και προσέθεσα και ένα τελευταίο κεφάλαιο, σχετικά με τον αυτοπεριορισμό και τον κορονοϊό, προσπαθώντας να συμβάλλω στην προσπάθεια να στοχαστούμε αυτό που ζούμε εν τω γίγνεσθαι.

Η απουσία και η παρουσία στην εποχή του Covid-19 έχουν πάρει μια άλλη διάσταση από την εποχή του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Kant και του Hegel;

• Οι γίγαντες της σκέψης του παρελθόντος που αναφέρονται και στο βιβλίο επεξεργάστηκαν μια φιλοσοφία της παρουσίας, δηλαδή του όντος, με πρότυπο την πανταχού παρουσία της Ιδέας, της φύσης, του λόγου, όπως και η θρησκεία στηρίχθηκε στην πανταχού παρουσία του Θεού. Όμως η απουσία, θα λέγαμε το μη ον, τυλίγει κάθε παρουσία, αφού το παρελθόν και το μέλλον εμπερικλείονται στο παρόν και η ίδια η ανθρώπινη φαντασία είναι μια ικανότητα να δίνουμε μορφή στην απουσία, να φέρνουμε στο παρόν μας αυτό που απουσιάζει. Φανταζόμαστε αυτήν που λείπει, αλλά φανταζόμαστε και αυτή που δεν ήρθε ακόμη. Παρομοίως, φανταζόμαστε μια κοινωνία δίκαιη και γεμίζουμε την απουσία της δικαιοσύνης με ουτοπίες που καθοδηγούν τη δράση. Έτσι προσπάθησα να σκεφτώ την απουσία όχι απλώς σαν το αντίθετο της παρουσίας, αλλά σαν ένα πεδίο του φαντασιακού, που δίνει προσανατολισμό στους πόθους, τα όνειρα και τις επιδιώξεις μας. Ασφαλώς στις μέρες μας, η απουσία και η παρουσία έχουν πάρει μια άλλη διάσταση από αυτή που είχαν στις αρχές του έτους. Κάθε μέρα βυθιζόμαστε πιο πολύ σε αυτό που ονομάζουμε ‘τηλεπαρουσία’ που όμως έχει και μια διάσταση ‘τηλε-απουσίας’. Το άγνωστο απλώνεται μπροστά μας και η αίσθηση και ο ορίζοντας της απουσίας, ως θάνατος, ως χωρισμός, ως απελπισία διαποτίζει τις στιγμές της απομόνωσης. Αλλά έχουμε επίσης τον χρόνο να αναστοχαστούμε και να δώσουμε νέα μορφή στην κοινωνικότητα και να γεμίσουμε την απουσία ενός προβλέψιμου μέλλοντος με το πρόταγμα ενός συνειδητά κοινού μέλλοντος.

Πιστεύετε πως ο ευρωπαϊκός πολιτισμός και διανόηση θα καταφέρει να ανταπεξέλθει του σύχρονου πλήγματος και της πανδημίας; Θα υπάρξει κάποια στροφή πολιτική ή έστω πνευματική;

• Θεωρώ ότι θα ανταπεξέλθει στο βαθμό που θα μπορέσει να μετασχηματιστεί. Η ευρωπαϊκή διανόηση έχει αρχίσει να συζητά την κατάσταση της πανδημίας από τα μέσα Φλεβάρη, μα κάθε μέρα τα δεδομένα δίνουν νέα διάσταση στη συζήτηση. Υπήρξαν κάποιοι, όπως ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, που έδειξαν μια αρχική δυσπιστία απέναντι στην κρισιμότητα της πανδημίας και άλλοι, όπως ο Ζαν Λυκ Νανσύ που ανέλαβαν να απαντήσουν, θέτοντας τη βάση ενός διαλόγου. Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, το οποίο προσέθεσα μετά την κήρυξη της πανδημίας περιλαμβάνει και τη δική μου απάντηση στον Αγκάμπεν. Ωστόσο η ευρωπαϊκή διανόηση δεν είναι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, όταν μιλάμε για τις μεγάλες τάσεις της κοινωνίας. Υπάρχουν ανορθολογικές και σκοταδιστικές τάσεις, όπως ο φασισμός, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, που αναπτύσσονταν προηγουμένως και φοβάμαι ότι βρίσκουν τώρα τρόπους να διαχύσουν την προπαγάνδα τους. Οι πρόσφυγες, η πιο ευπαθής και ανήμπορη ομάδα, παραμένουν αόρατοι για τους Ευρωπαίους. Η αποτυχία της Ε.Ε. να αντιμετωπίσει ενιαία και με αλληλεγγύη το πρόβλημα κατακερμάτισε την ευρωπαϊκή πολιτική στα εθνικά πλαίσια. Από την άλλη, υπάρχουν φωνές κριτικής απέναντι σε όλη τη νεοφιλελεύθερη πολιτική που διέβρωσε τις ανθρωπιστικές αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αν η κριτική συνδυαστεί με μια έμπρακτη διάδοση της κοινωνικής αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας, ίσως ο ευρωπαϊκός πολισμός του ανθρωπισμού κατορθώσει να μετασχηματίσει την κρατική πολιτική του οικονομισμού. Κατά μία έννοια, όλα εξαρτώνται από εμάς, συλλογικά. Προκειμένου να υπάρξει αυτή η πολιτική στροφή προϋποτίθεται και ένας μετασχηματισμός του κοινωνικού φαντασιακού μακριά από τον ατομικισμό και την μισαλλοδοξία.

Μαθαίνει ο άνθρωπος από τις πανδημίες;

• Ιστορικά, οι πανδημίες, ανάλογα τη διάρκεια, την εξάπλωση και την περίοδο, έχουν οδηγήσει πολιτικούς σχηματισμούς σε κατάρρευση ή σε κλονισμό. Μα δεν είναι μόνο οι πανδημίες καθαυτές, η ίδια η ασθένεια, μα είναι κυρίως οι αδυναμίες του κατεστημένου που γίνονται ορατές και οι κοινωνικές αδικίες που πλέον γίνονται αβάστακτες. Οι πληθυσμοί, οι κοινωνίες, μαθαίνουν περισσότερα από ό,τι μαθαίνουν οι κατεστημένες εξουσίες, διότι η ζωή της κοινωνίας είναι πιο ευέλικτη και πιο πολύπλοκη από τις λειτουργίες ενός κράτους. Αν κάτι πρέπει να μάθουμε είναι το γεγονός ότι η επιθετική εκμετάλλευση της φύσης και η εισβολή στα άγρια οικοσυστήματα για λόγους κερδοφορίας έχει ανεπίστρεπτες συνέπειες, όχι μόνο στην υπερθέρμανση του πλανήτη, αλλά και με τέτοιες ασθένειες. Ο βιομηχανικός τρόπος παραγωγής, ο βιομηχανοποιημένος τρόπος διατροφής, ο τρόπος εκμετάλλευσης του περιβάλλοντος και των κοινοτήτων, είναι συστήματα που δηλητηριάζουν και τη δημόσια υγεία. Το έλλειμμα δημοκρατίας είναι καταστροφικό, αφού οι άνθρωποι είναι πιο σημαντικοί από τα κέρδη. Κι όμως αυτό το μάθημα πρώτα το κατάλαβαν οι απλοί άνθρωποι ενώ π.χ. οι μεγάλες ιδιωτικές βιομηχανίες, οι διοικήσεις τους, αρνούνται ακόμη να το καταλάβουν. Το επόμενο ερώτημα είναι ποιος θα εφάρμοζε τα μαθήματα αυτά και με ποιον τρόπο. Οι πανδημίες σβήνουν από την κοινωνική μνήμη πιο γρήγορα από ό,τι οι πόλεμοι. Μένουν κάποιες ασυνείδητες συνήθειες βέβαια, όπως θυμάμαι τους γέροντες στο παλιό Αγρίνιο, που είχαν ζήσει τοπικές επιδημίες, να μην βάζουν ποτέ τα χέρια στο στόμα. Αλλά θεωρώ ότι τα μαθήματα που θα πάρουμε θα φανούν τα επόμενα χρόνια και στο βαθμό που η νέα κανονικότητα που θα έχουμε θα μοιάζει με αυτή που είχαμε πριν.

Είχατε την εξαιρετική σκέψη να κυκλοφορήσει δωρεάν διαδικτυακά. Πιστεύετε πως η φιλοσοφία μπορεί ν΄αλλάξει τη ζωή;

• Η φιλοσοφία, όπως έλεγε ο Μερλώ – Ποντύ, «νοιώθει οικεία οπουδήποτε προκύπτει» και πιστεύω ότι προκύπτει σε κάθε απόπειρα να σκεφτούμε σοβαρά αυτό που μας συμβαίνει. Η προσπάθεια να εκφράσουμε και να μοιραστούμε αυτές τις σκέψεις είναι μια φιλοσοφική προσπάθεια. Και ξεπερνάμε την απομόνωσή μας με τον διάλογο, κάθε ανάγνωση ενός βιβλίου είναι και ένας κρυφός διάλογος με τον συγγραφέα. Ιδιαίτερα αυτή την περίοδο, που το υπαρξιακό άγχος και η αβεβαιότητα μοιάζουν να τυλίγουν κάθε σπιτικό, η φιλοσοφία προκύπτει νομίζω σαν ανάγκη. Για κάποιους μπορεί να είναι παρηγορητική, γιατί η φιλοσοφία έχει την ικανότητα να ανοίγει το πεδίο της σκέψης πέρα από την καθημερινότητα προς την ιστορική και συλλογική διάσταση των πραγμάτων. Θεωρώ όμως ότι πρέπει να είναι κριτική, να ξεσκεπάζει τον μύθο και να αντιστέκεται στον σκοταδισμό. Απέναντι στο φόβο και την απελπισία, ο κριτικός στοχασμός είναι όπλο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αξιοπρέπεια, σύμφωνα με τον Καντ, είναι το στοιχείο της αυτονομίας, να αναγνωρίζουμε τους άλλους ως ελεύθερους και ίσους. Νομίζω ότι αυτό μπορεί να μας κρατήσει όρθιους στις μεγαλύτερες τρικυμίες και να δώσει στη ζωή μας ένα βαθύτερο, κοινό νόημα.

(το βιβλίο βρίσκεται στον παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.aftoleksi.gr/2020/03/25/to-alloy-to-allote-chronos-apoysia-ebook/ )

Κατερίνα Σχισμένου