Η ελιά και το λάδι στη ζωή του λαού μας. Από τους μυθικούς χρόνους μέχρι σήμερα

Είναι γνωστό ότι η Εκκλησία μας ευλογεί πάντα σε ανάλογες περιπτώσεις τον σίτον, τον οίνον και το έλαιον. Είναι αυτά που ευλόγησε και ο Χριστός, γιατί αποτελούν τη βάση της διατροφής του ανθρώπου.

Αν ανατρέξουμε και στην Ελληνική Ιστορία αρχίζοντας από τους μυθικούς χρόνους θα ιδούμε ότι οι πρώτοι μύθοι που αναφέρονται στα τρία αυτά προϊόντα της ελληνικής γης ξεκινούν από την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου.Και αυτό γιατί εκεί παράγονταν άφθονο λάδι και κρασί κυρίως.

Γύρω από την ευλογημένη αυτή τριάδα (τον σίτον, τον οίνον και το έλαιον) δημιουργούνται παραδόσεις, λατρευτικές πρακτικές και συμβολισμοί που σε αρκετές περιπτώσεις επιβιώνουν στο πέρασμα του χρόνου και φθάνουν μέχρι τις ημέρες μας. Ο οίνος, λόγω χρώματος, συμβολίζει το αίμα, ο σίτος (άρτος) το σώμα και το έλαιον διατηρεί την αρχαία αξία ως προς τη χρήση ως πηγή του φωτός αλλά και την ιδιότητα να «σφραγίζει» με το χρίσμα (μέσω του χρίσματος) τη σχέση του ανθρώπου με το Θεό.

Ανάμεσα στις άλλες θεότητες των αρχαίων αναφέρονται και η Ελαΐς, η Σπερμώ και η Οινώ. Η Ελαΐς προστάτευε το έλαιον, το λάδι. Η Σπερμώ προστάτευε τα σπαρτά, τα δημητριακά (σίτον) και η Οινώ τον οίνον, το κρασί (την άμπελον). Και οι τρεις ήταν κόρες του Άνιου, ο οποίος ήταν γιος του Διονύσου και της Αριάδνης.

Ο Άνιος εγκαταστάθηκε στο ιερό νησί τη Δήλο. (Ήταν ιερό γιατί εκεί γεννήθηκαν ο Απόλλωνας και η Άρτεμη). Εκεί νυμφεύτηκε την Δωρίππη και απέκτησε τρεις κόρες, τις οποίες ονόμασαν Οινοτρόπους ή Οινοφόρους. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Απολλόδωρος σ' αυτές έδωσε ο παππούς τους ο Διόνυσος ένα μοναδικό χάρισμα: «Ποιείν εκ γης έλαιον, σίτον και οίνον, ότε θέλουσι καρπόν τρυγώσι και η μεν Οινώ, τον οίνον εποίει, η δε Σπερμώ τα σπέρματα (ότι σπείρεται στη γη και μαζί και τον σίτον), το έλαιον δε η Ελαΐς»· Από εδώ και το όνομα ΕΛΑΪΣ, το γνωστό λάδι.

Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για τη χρησιμοποίηση του λαδιού για λατρευτικούς σκοπούς προέρχονται από τις πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β (γύρω στον 14ον αι. π.Χ.). Οι Μυκηναίοι Έλληνες αφιέρωναν αρωματισμένο λάδι ελιάς στους θεούς τους. Στο πέρασμα του χρόνου οι πληροφορίες αυτές πολλαπλασιάζονται. Σπονδές με έλαιον, επαλείψεις αλλά και χρήση σε νεκρικές τελετές αναφέρονται από τα ομηρικά κιόλας χρόνια. Πολλές από τις πανάρχαιες αυτές συνήθειες επιβίωσαν για πολλούς αιώνες και ενσωματώθηκαν σε νεότερες λατρευτικές πρακτικές και τελετουργίες.

Από τους αρχαιοτάτους χρόνους το λάδι χρησιμοποιήθηκε ως φωτιστικό υλικό. Το λιχνάρι με το λάδι ήταν για πολλούς αιώνες το μόνο φωτιστικό μέσον. Αλλά και για λατρευτικούς σκοπούς χρησίμευσε το λάδι. Στο ναό της Πολιάδος Αθηνάς (Πολιούχου) στην Αθήνα έκαιγε «ακοίμητο λιχνάρι», σύμφωνα με μαρτυρία του Γεωγράφου Στράβωνα. Στη νεώτερη λατρεία το έλαιον εξακολουθεί να καίγεται ως πηγή φωτός. Ως βασικό φωτιστικό υλικό είναι εκείνο που συντηρεί τις καντήλες των ναών και την ακοίμητη καντήλα της Αγίας Τράπεζας.

Στην αρχαιότητα υπήρχε ευρεία χρήση του ελαίου ως θεραπευτικού μέσου των πληγών και άλλων σωματικών νοσημάτων. Σ' αυτά ο Χριστιανισμός ήρθε να προσθέσει τα ψυχικά και ηθικά νοσήματα. Ο Ευαγγελιστής Μάρκος μας πληροφορεί ότι οι μαθητές του Χριστού άλειφαν με λάδι τους αρρώστους και τους εθεράπευαν: «Εξελθόντες εκήρυξαν ίνα μετανοώσιν, και δαιμόνια πολλά εξέβαλλον και ήλειφον ελαίω πολλούς αρρώστους και εθεράπευον...».

Η ηχητική συγγένεια του ελαίου με το έλεος (= οίκτος, ευσπλαχνία) υποβοήθησε τη δημιουργία συμβολισμών που συνάδουν με το θεολογικό περιεχόμενο του χριστιανισμού. Θεωρήθηκε σύμβολο του «Θείου ελέους».

«Ασθενεί τις εν υμίν; Προσκαλεσάσθω τους πρεσβυτέρους της Εκκλησίας και προσευξάσθωσαν επ' αυτόν αλείψαντες αυτόν ελαίω εν τω ονόματι του Κυρίου...». (Επιστολή Ιακώβου Ε', 14-15).

Στο μυστήριον του βαπτίσματος το έλαιον είναι το υλικό εκείνο που μεταφέρει τη Χάρη του Θεού στο βαπτιζόμενο μέλος της εκκλησίας. Σύμφωνα με την χριστιανική πίστη, το βάπτισμα συμβολίζει το θάνατο και την αναγέννηση μαζί.

Με τη χρήση του νερού (βασικού καθαρτικού υγρού από την αρχαία μάλιστα λατρεία) μέσα στο οποίο έχει περιχυθεί σταυροειδώς έλαιον, επέρχεται η κάθαρση, ο βαπτιζόμενος γεννιέται για δεύτερη φορά απαλλαγμένος από το βάρος του κληρονομημένου προπατορικού αμαρτήματος και προετοιμάζεται για την τρίτη γέννηση, εκείνη της αιώνιας ζωής. Για τον ίδιο λόγο ο βαπτιζόμενος ενδύεται με καινούρια ενδύματα. Ευρεία χρήση του ελαίου γίνεται και στο Μυστήριο του Χρίσματος, που ακολουθεί αμέσως μετά τη Βάπτιση. Το Ευχέλαιο, όπως και η λέξη δηλώνει δεν μπορεί να γίνει χωρίς λάδι.

Για τις διάφορες χρήσεις του λαδιού θα μπορούσε να γράψει κανείς τόμο ολόκληρο. Εκείνο που πρέπει, όμως, να τονίσουμε ιδιαίτερα για την Ελλάδα είναι ότι η ελιά και το λάδι είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και έχουν επηρεάσει βαθιά όλες τις πτυχές της ζωής μας. Το σπουδαιότερο, όμως, από όλα είναι η θρεπτική αξία του λαδιού.

Πριν αναφερθούμε στο χώρο της διατροφής πρέπει να ιδούμε λίγα πράγματα από τους μυθικούς χρόνους, από τότε δηλαδή, που άρχισε να επηρεάζει τη ζωή των Ελλήνων. Οι Κουρήτες και οι Ιδαίοι Δάκτυλοι ήταν θεότητες που συνόδευαν τον Δία. Οι Κρήτες την εποχή του Διόδωρου του Σικελιώτη θεωρούσαν τους Κουρήτες σπουδαίους ευεργέτες της ανθρωπότητας. Τους θεωρούσαν εφευρέτες τεχνικών και αντικειμένων, μεταλλουργούς και ιατρούς, εφευρέτες της μελισσοκομίας, της κτηνοτροφίας, των κυνηγετικών όπλων (του τόξου), του χορού, του τυμπάνου κ.ά.

Ένας από αυτούς, λοιπόν, που τον έλεγαν Ηρακλή φύτεψε για πρώτη φορά αγριελιά στην Ολυμπία. Ήταν ο εφευρέτης του αθλητισμού και ο θεμελιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο Ιδαίος Ηρακλής (από το όρος Ίδη της Κρήτης) είχε τέσσερα αδέλφια, τον Παιωναίο, τον Επιμίδη, τον Ιάσιο και τον Ίδα. Ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός και κάποια μέρα τους πήγε στην Ολυμπία για να τρέξουν. Ήταν ο πρώτος αγώνας δρόμου που έγινε στον κόσμο! Ο Ηρακλής στεφάνωσε τον νικητή με ένα κλαδί από την ελιά που είχε φυτέψει ο ίδιος εκεί. Και από τότε έμεινε η συνήθεια να στεφανώνουν με κλαδιά-στεφάνια αγριελιάς τους νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων.

Η ελιά δώρο της Αθηνάς: Ο πιο γνωστός αρχαίος μύθος που σχετίζεται με την καλλιέργεια της ελιάς είναι εκείνος που θεωρεί το δέντρο δώρο της Αθηνάς. Όλα ξεκίνησαν από τη διαμάχη ανάμεσα στην θεά Αθηνά και τον Ποσειδώνα, που φιλονικούσαν για την κυριαρχία στην Αττική. Αποφασίστηκε να προσφέρει ο καθένας από ένα δώρο ακριβό. Και νικητής σ' αυτόν τον πρωτότυπο διαγωνισμό θα ήταν εκείνος που η προσφορά του θα ήταν πιο πολύτιμη. Κριτές στον αγώνα των δύο θεών θα ήταν όλοι οι υπόλοιποι, που δεν χαίρονταν και τόσο να βλέπουν τους αθανάτους να ερίζουν.

Ο Ποσειδώνας, θεός - κυρίαρχος των θαλασσών, εμφανίστηκε στο διαγωνισμό με την αστραφτερή τρίαινά του, εκείνη που όταν κουνούσε σηκωνόταν τρομερή θαλασσοταραχή στα πελάγη και τους ωκεανούς. Σήκωσε ο θεός της θάλασσας την τρίαινα και την κάρφωσε στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Αλμυρό νερό άρχισε να αναβλύζει στη βάση των βράχων. Άλλοι έλεγαν πως άνοιξε πηγάδι με την τρίαινα ο Ποσειδώνας πάνω στο βράχο της Ακρόπολης. Και το πηγάδι αυτό ήταν γεμάτο με θαλασσινό νερό. Πίστευε ο Ποσειδώνας πως αυτή η πηγή στο άνυδρο τοπίο της Αττικής θα μπορούσε να του προσφέρει τη νίκη.

Η Αθηνά δεν χρειάστηκε να κάνει καμιά εντυπωσιακή κίνηση. Έσκυψε μόνον και εφύτεψε στον ίδιο τόπο μία ελιά... Άλλοι είπαν πως δεν την φύτεψε, απλώς κάρφωσε το κοντάρι της στη γη και αμέσως φύτρωσε το δέντρο. Μέσα σε λίγη ώρα είχε βλαστήσει και το ασημοπράσινο φύλλωμά της είχε εντυπωσιάσει όλους που έβλεπαν το θαύμα. Αυτό ήταν. Τέτοιο δέντρο δεν υπήρχε ως τότε στον κόσμο. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να δοκιμάσουν μαγειρεμένο φαγητό ούτε μπορούσαν να απολαύσουν μία φωτισμένη νύχτα, αφού δεν υπήρχε το κατάλληλο καύσιμο για τους λύχνους, το πιο εξελιγμένο φωτιστικό μέσο της εποχής. Οι θεοί έκριναν πως το δέντρο της Αθηνάς ήταν ανεκτίμητης αξίας.

Το δέντρο της Αθηνάς έγραψε τη δική του ιστορία στην Αθήνα. Παραδίδεται πως το 480 π.Χ., όταν οι Πέρσες κατέκτησαν την Ακρόπολη, έκαψαν την ιερή ελιά της Αθηνάς προς μεγάλη θλίψη των Αθηναίων που το θεώρησαν κακό σημάδι. Όμως, η θλίψη μετατράπηκε σε χαρά και αισιοδοξία όταν την άλλη ημέρα κιόλας ο ξερός και καμένος κορμός είχε βλαστήσει και πάλι: Ένα καινούργιο δροσερό βλαστάρι ύψους δύο πήχεων αποτελούσε τώρα το καινούργιο ιερό δέντρο της Αθηνάς! Όπως γράφει ο Ηρόδοτος... (Βιβλ. 8ον κεφ. 55).

«Αυτή η ελιά μαζί με το υπόλοιπο ιερό είχε καεί από τη φωτιά που έβαλαν οι βάρβαροι. Την επομένη από τον εμπρησμό ημέρα, όταν οι Αθηναίοι που είχαν διαταχθεί από το βασιλιά να κάνουν θυσίες ανέβηκαν στο ιερό είδαν ένα καινούριο βλαστό, έναν πήχυ στο ύψος, να έχει φυτρώσει από τη ρίζα...».

Μέχρι και τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια οι Αθηναίοι έδειχναν με καμάρι το ιερό ελαιόδεντρο και επίστευαν πως από αυτό είχε ξεκινήσει η ελαιοκαλλιέργεια και από αυτό κατάγονταν όλα τα δέντρα ελιάς που υπήρχαν στον κόσμο...

Η πρώτη τιμωρία για απόπειρα κοπής ελαιοδέντρου. Η απόφαση των θεών να θεωρήσουν νικήτρια την Αθηνά στην αθηναϊκή διαμάχη της με τον Ποσειδώνα εξόργισε τον θαλασσινό θεό που από τότε, ως άρχων των υδάτων, δεν πρόσφερε ποτέ με απλοχεριά το νερό στην Αττική. Αλλά μαζί με τον Ποσειδώνα φαίνεται πως θύμωσε και η οικογένειά του. Ένας από τους γιους του (καρπός του έρωτά του με τη Νύφη Ευρύτη) ονομαζόταν Αλιρρόθιος. Αυτός, λοιπόν ο Αλιρρόθιος, οργισμένος που η Αττική δεν είχε δοθεί στον πατέρα του, ανηφόρισε στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, πήρε ένα τσεκούρι και προσπάθησε να κόψει την ιερή (και μοναδική ως τότε στον κόσμο) ελιά που είχε φυτέψει εκεί η Αθηνά. Αλλά δεν πρόλαβε.

Το τσεκούρι αναπήδησε μέσα στα χέρια του και αντί να χτυπήσει τον κορμό του ιερού δέντρου στράφηκε εναντίον του ιδίου και του έκοψε το κεφάλι και πέθανε.

Είναι, ίσως, η αρχαιότερη τιμωρία ανθρώπου που τολμά να παραβιάσει το ιερό και να βλάψει το ιερό δέντρο. Στην Ελλάδα επιβιώνουν ακόμη και σήμερα δεκάδες πανομοιότυπες παραδόσεις. Υπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα δέντρων που δεν τολμά ακόμη και σήμερα κανείς να κόψει ούτε ένα κλαδί ούτε ένα φύλλο τους επειδή χαρακτηρίζονται ως ιερά και είναι αφιερωμένα σε Αγίους.

Το όνομα Αλιρρόθιος προέρχεται από τη λέξη αλς = θάλασσα και ρόθιος = ορμητικός. Επομένως αλιρρόθιος = εκείνος που χτυπιέται από τη φουρτουνιασμένη (θορυβώδη) θάλασσα.

 Γράφει ο Αθανάσιος Δέμος

www.proinoslogos.gr