Το ιστορικό της ανέγερσης του Μνημείου των Σουλιωτισσών, στον Ιερό Βράχο του Ζαλόγγου Πρέβεζας

Τα ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Πρέβεζας έχουν εγκαινιάσει μια σειρά σύντομων και επίκαιρων ιστορικών σημειωμάτων υπό τον τίτλο «Ψηφίδες τοπικής ιστορίας της Πρέβεζας».

 Στο πλαίσιο αυτό κινείται και το σημερινό μας σημείωμα που είναι αφιερωμένο στα αποκαλυπτήρια του Μνημείου του Ζαλόγγου που πραγματοποιήθηκε στις 10-6-1961. Το σημείωμά μας όμως δεν συνδέεται μόνο με την επέτειο της επίσημης παρουσίασης του μνημείου, αλλά συμπίπτει χρονικά και με τον παγκόσμιο εορτασμό της «Ημέρας των Αρχείων». Στο πλαίσιο της συμμετοχής μας σε αυτόν τον εορτασμό λοιπόν, επιλέξαμε το παραπάνω θέμα καθώς για τη συγγραφή του βασιστήκαμε σε μια πληθώρα αρχειακών τεκμηρίων, τόσο δημόσιων όσο ιδιωτικών, αποδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό και τη σημασία των Αρχείων στην τεκμηρίωση του παρελθόντος. Στο έργο μας βρήκαμε αρωγό καταρχάς το «Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου» το οποίο ευχαριστούμε καθώς έθεσε στη διάθεσή μας σημαντικά ιστορικά στοιχεία αλλά και αρχειακά και φωτογραφικά τεκμήρια. Το ίδρυμα διαφυλάσσει την καλλιτεχνική παρακαταθήκη του σπουδαίου Έλληνα γλύπτη και δημιουργού του μνημείου Γεωργίου Ζογγολόπουλου. Επίσης, αξιοποιήσαμε τα αρχεία της υπηρεσίας μας, όπου εντοπίσαμε δημοσιεύματα του τύπου, εγκυκλίους για τους εράνους που πραγματοποιούνταν και άλλα σχετικά έγγραφα. Τέλος, οφείλουμε να ευχαριστήσουμε τους συμπολίτες μας κ. Νίκο Δ. Καράμπελα και κα. Βικτωρία Τζούρου-Παπαγεωργίου που έθεσαν στη διάθεσή μας φωτογραφικά τεκμήρια της συλλογής τους. Μεγάλο μέρος του παραπάνω αρχειακού υλικού παρουσιάζεται για πρώτη φορά δημόσια. Ας αφήσουμε όμως τα τεκμήρια να μιλήσουν. 

«Το παρελθόν Σάββατον, 10ην Ιουνίου, ετελέσθησαν τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου του Ζαλόγγου, παρουσία των Βασιλέων και χιλιάδων λαού». Έτσι ξεκινά το ρεπορτάζ για την τελετή που πραγματοποιήθηκε στις 10-6-1961 και αποτελούσε την τελική πράξη μακροχρόνιων ενεργειών και εργασιών για την ανέγερση του μνημείου που είχαν ξεκινήσει ήδη από το 1950. 

Προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε τις απαρχές της ανέγερσης του μνημείου, θα διαπιστώσουμε ότι όσο πλησιάζουμε στην ολοκλήρωση του έργου τόσο πληθαίνουν τα πρόσωπα που ερίζουν για την πατρότητα της ιδέας, αναφερόμενοι σε γεγονότα προ μιας δεκαετίας. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, η ιστορία του μνημείου αρχίζει στις 10 Ιουνίου 1950, όταν σε εκπαιδευτική συγκέντρωση των δασκάλων του νομού Πρέβεζας, ο διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Καμαρίνας Γεώργιος Σακκάς πρότεινε την ανέγερση του μνημείου. Την 1η Σεπτεμβρίου 1950 ο Νομάρχης Πρέβεζας Σπύρος Καφεντζής απευθυνόμενος προς τους δημάρχους, κοινοτάρχες και προέδρους Σχολικών Ταμείων κάνει έκκληση για έρανο με σκοπό την ανέγερση του μνημείου του Ζαλόγγου ενώ στις 29 Οκτωβρίου 1950 πραγματοποιήθηκε συμβολική θεμελίωση στο χώρο. Παράλληλα, διενεργείται έρανος για το σκοπό αυτό σε πανελλήνια και σε τοπική κλίμακα. Οι επιθεωρητές δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης, υπό την ευθύνη των οποίων βρίσκονταν τα σχολεία της Πρέβεζας, απέστειλαν συχνά εγκυκλίους με τις οποίες καλούσαν εκπαιδευτικούς και μαθητές να συνδράμουν στον έρανο. Το έγγραφο της φωτ. 1 αποτελεί μια χαρακτηριστική τέτοια εγκύκλιο του 1951. 

Σύμφωνα με τη δεύτερη αφήγηση των γεγονότων που διατυπώνεται σε άρθρα στον τοπικό τύπο τόσο από τον γνωστό Πρεβεζάνο στρατιωτικό Θρασύβουλο Τσακαλώτο (Αγών Πρεβέζης, 5-7-1960) όσο και από την τελευταία επιτροπή ανέγερσης του μνημείου (Αγών Πρεβέζης, 2 και 16-8-1960), η ιδέα για την ανέγερση του μνημείου προέκυψε κάτω από τις παρακάτω συνθήκες. Όταν τον Μάιο του 1950 ο Θ. Τσακαλώτος επιθεωρούσε μαζί με αξιωματικούς του Μηχανικού έργα διάνοιξης δρόμου προς την Κρυοπηγή που εκτελούσε ο στρατός και ενώ είχε τεθεί θέμα διακοπής των έργων, ο δικηγόρος Αλέξανδρος Λιόντος (ο οποίος σημειωτέον είχε εξ αγχιστείας συγγένεια με τον Τσακαλώτο) «εζήτησε να προεκταθεί ο δρόμος μέχρι του Ζαλόγγου και να εγκατασταθεί επί του βράχου Ηρώον». Η πρόταση αυτή έγινε δεκτή από τον Τσακαλώτο ο οποίος μάλιστα διάταξε τη συνέχιση των έργων και ζήτησε από το Μηχανικό του Στρατού να καταρτίσει σχέδια για το μνημείο. Αφού υποβλήθηκαν 7 ή 8 σχέδια, μετέβη στο Ζάλογγο για να επιλεγεί ο χώρος του μνημείου. Ωστόσο, τότε, σύμφωνα με τον Τσακαλώτο, ο Νομάρχης Πρέβεζας Σπύρος Καφεντζής του ζήτησε «να του αφήσει περιθώριο ενέργειας ώστε να μην υπολειφθεί η Διοίκησις και αυτός προσωπικώς εις την κατασκευήν ενός έργου ιστορικής σημασίας».

Κατά την εκτίμησή μας, οι παραπάνω εκδοχές αποδεικνύουν ότι η αρχική ιδέα για την ανέγερση ενός μνημείου στο Ζάλογγο, από όποιον και να πρωτοδιατυπώθηκε, συνάντησε μια ευρεία αποδοχή στην τότε πρεβεζάνικη κοινωνία ώστε να υιοθετηθεί και να γίνει κοινό αίτημα και ζητούμενο διαφόρων προσώπων τα οποία το διατύπωναν σε ποικίλες περιστάσεις. 

Πάντως, μετά την επίσημη έκκληση του Νομάρχη Πρέβεζας για την ανέγερση του μνημείου, η Γενική Διοίκηση Ηπείρου συγκρότησε, υπό την προεδρία του Γενικού Διοικητή Κλεομένη Τσιτσάρα, ειδική Επιτροπή στην οποία συμμετείχε ως επίτιμος πρόεδρος ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Σπυρίδων, και ως μέλη ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Θρασύβουλος Τσακαλώτος, οι νομάρχες, καθώς και οι επιθεωρητές Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαίδευσης των νομών της Ηπείρου και ο Δήμαρχος Πρέβεζας.

Αφού συγκεντρώθηκε κάποιο χρηματικό ποσό για την κατασκευή του μνημείου, το Υπουργείο Παιδείας προκήρυξε πανελλήνιο διαγωνισμό μεταξύ γλυπτών και αρχιτεκτόνων (11-5-1953) και λίγους μήνες αργότερα (12-9-1953) αποφασίζεται να βραβευθεί η μελέτη του Πάτροκλου Καραντινού και του Γιώργου Ζογγολόπουλου. Το έργο θεμελιώθηκε το καλοκαίρι του 1954 και τοποθετήθηκε μαρμάρινη πλάκα που έγραφε: «Εις μνήμην των ηρωιδών Σουλιωτισσών εστήθη διά πανελληνίου προσφοράς εν έτει 1954 επί Βασιλείας Παύλου του Α', Κυβερνήσεως Στρατάρχου Αλεξ. Παπάγου και Γενικού διοικητού Ηπείρου Κλεομένους Τσιτσάρα. Εκτελεσταί Γ. Ζογγολόπουλος - Γλύπτης, Π. Καραντινός - Αρχιτέκτων»

Οι εργασίες κατασκευής ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 1954 υπό την γενική επίβλεψη του Γεώργιου Ζογγολόπουλου και του Πάτροκλου Καραντινού ενώ η τεχνική εφαρμογή ανατέθηκε στον μαρμαροτεχνίτη Ελευθέριο Γυφτόπουλο ύστερα από πρότασή τους. Τον Απρίλιο του 1955 ο Γενικός Διοικητής Ηπείρου Κλεομένης Τσιτσάρας απηύθυνε νέα έκκληση προς τους δημάρχους, κοινοτάρχες και διευθυντές των σχολείων για έρανο για την αποπεράτωση του μνημείου, ο οποίος απέφερε 74.000 δρχ. 

Τον Μάρτιο του 1957, και ενώ είχε παρατηρηθεί κάποια κάμψη στην πορεία των εργασιών, ο Θρασύβουλος Τσακαλώτος ζήτησε από την τότε βασίλισσα Φρειδερίκη να θέσει το έργο υπό την προστασία της, όπως και έγινε. Στο έργο συνέδραμε και η τότε Κυβέρνηση Καραμανλή καθώς όρισε νέα Επιτροπή για την ανέγερση του μνημείου στην οποία μάλιστα συμμετείχε και ο διευθυντής της Προεδρίας της Κυβερνήσεως. Η νέα επιτροπή αποτελείτο επίσης από τον μητροπολίτη Πρεβέζης Στυλιανό, τους Νομάρχες Πρέβεζας και Ιωαννίνων, τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο, τον Διοικητή της 8ης Μεραρχίας και τον δικηγόρο Αλέξ. Λιόντο. Επιπλέον, η κυβέρνηση αποφάσισε να δοθεί βοήθεια από τον Στρατό. Οι δύο καλλιτέχνες παραιτήθηκαν από την περαιτέρω αμοιβή τους για το έργο ενώ παράλληλα συνεχίστηκαν οι έρανοι και οι προσπάθειες συγκέντρωσης χρημάτων. Κατά κοινή παραδοχή, μεγάλο μέρος του ποσού συγκεντρώθηκε από τους Ηπειρώτες, και φυσικά από τους κατοίκους της Πρέβεζας. Είναι χαρακτηριστικό το εξής γεγονός, όπως καταγράφεται στην εφημερίδα «Βήμα Πρεβέζης» (13-4-1959), που δείχνει την έκταση και την διάδοση αυτής της προσπάθειας στον πληθυσμό της πόλης: «Την 25ην Μαρτίου το απόγευμα έγινε μια εξαιρετική εορτή του Β' Δημοτικού Σχολείου της πόλεως μας εις το κινηματοθέατρον Ακταίον. Κέντρον της εορτής απετέλεσεν ένα θεατρικό τρίπρακτο σκετς εθνικού περιεχομένου που είχε τίτλο «Ο χορός του Ζαλόγγου». Η εορτή ήτο πολύ επιτυχημένη και την ετίμησαν αι αρχαί του Νομού και της πόλεως και την είδε πολύς κόσμος, το δε χρηματικόν προϊόν της θα διετίθετο για την αποπεράτωση του μνημείου των ηρωίδων Ζαλόγγου». Επίσης, θα πρέπει ιδιαίτερα να υπογραμμιστεί και η βοήθεια των κατοίκων της Καμαρίνας στους οποίους ο Ζογγολόπουλος αναφερόταν με θαυμασμό για την προσφορά τους. Οι φωτ. 2-4 που προέρχονται από το Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου παρουσιάζουν χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από την εξέλιξη των εργασιών. 

Το έργο ολοκληρώθηκε το 1960 (φωτ. 5, αεροφωτογραφία από τη συλλογή του κ. Νίκου Δ. Καράμπελα) όπως μας πληροφορεί άρθρο του γραμματέα της επιτροπής Αλ. Λιόντου ο οποίος περιγράφει με τις παρακάτω γραμμές το μνημείο, συμπυκνώνοντας το σκεπτικό των δημιουργών του: «Τ' αγάλματα, δεν έχουν συ¬γκεκριμένα χαρακτηριστικά. Δεν παριστάνουν γνωστές ι¬στορικές μορφές Σουλιωτισσών αλλά γενικά και με πλήρη αφαίρεση των λεπτομερειών τις ηρωίδες γυναίκες του Σουλίου. Ο καλλιτέχνης επίτηδες δεν θέλησε να υποτάξει την μορ¬φή σε ορισμένα χαρακτηριστι¬κά, αλλά την άφησε απρόσιτη και αδέσμευτη για να αφήσει τον θεατή ελεύθερο να δώσει αυτός την μορφή όπως την έ¬πλασε η ψυχή του και η φαντασία του. Όλο το έργο είναι επιβλητικό και υλοποιεί με το ρωμα¬λέο του παλμό το ασύλληπτο πνεύμα μιας ηρωικής στιγμής σ' όλο το τραγικό της μεγα¬λείο».

Τα αποκαλυπτήριά του μνημείου πραγματοποιήθηκαν στις 10 Ιουνίου 1961 από την τότε βασίλισσα Φρειδερίκη (φωτ. 7) με μεγάλη επισημότητα. Πέρα από την παρουσία του τότε βασιλικού ζεύγους, παρέστησαν πολιτικές αρχές της ευρύτερης περιοχής (όπως νομάρχες και δήμαρχοι) αλλά και στρατιωτικοί διοικητές ενώ τιμές απέδωσαν στρατιωτικά αγήματα και η στρατιωτική μουσική. Εκτός όμως από την τελευταία, στο χώρο είχε μεταβεί και η φιλαρμονική των παιδιών της Παιδόπολης Ζηρού Φιλιππιάδας, όπως αποδεικνύει και το έγγραφο στη φωτ. 6 που παραθέτουμε. 

Επίσης, παραβρέθηκαν οι μητροπολίτες Πρεβέζης, Παραμυθίας, Άρτας, Ιωαννίνων και Κερκύρας καθώς της τελετής προηγήθηκε επιμνημόσυνη δέηση. Από την τελετή δεν θα μπορούσε να λείπει και ο δημιουργός του έργου (φωτ. 8-9). Τέλος, η αρθρογραφία της εποχής κάνει λόγο για πλήθος εκπροσώπων φορέων και σωματείων και για χιλιάδες λαού, ανεβάζοντας τη συμμετοχή του στον αριθμό των 5 χιλιάδων. Μια ιδιαίτερη στιγμή της εκδήλωσης υπήρξε το παρακάτω δρώμενο για το οποίο παραθέτουμε τη χαρακτηριστική περιγραφή της πρεβεζάνικης εφημερίδας «Ελευθερία»: «Αι μαθήτριαι του Γυμνασίου Πρέβεζας εχόρεψαν τον χορόν του Ζαλόγγου ενώ από μακριά ηκούγοντο πυροβολισμοί. Ο χορός και οι πυροβολισμοί ήσαν συμβολικοί, αναπαριστώντες τας τελευταίας στιγμάς πού έζησαν αι γεν¬ναίοι εκείναι γυναίκες. Εις κά¬θε στροφήν του χορού μία - μία αι μαθήτριαι εγκατέλειπον τον χορόν και εχάνοντο όπισθεν του μνημείου, ενώ από του χείλους του βράχου ερρίπτοντο στέφανοι εκ δάφνης». 

Έκτοτε, αντίστοιχες εκδηλώσεις μνήμης με τη συμμετοχή του Γυμνασίου Πρέβεζας γινόταν με την ευκαιρία διαφόρων επετείων. Κάποια χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τέτοιες εκδηλώσεις μπορούμε να δούμε στις φωτογραφίες 10-13 που μας παραχώρησε ευγενικά η κα Βικτωρία Τζούρου - Παπαγεωργίου. 

Πριν κλείσουμε την ιστορική αναδρομή θα πρέπει να κάνουμε μιαν αναφορά σε ένα τελευταίο ζήτημα, στο θέμα των αναμνηστικών πινακίδων του μνημείου. Με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων, η αρχική πλάκα που είχε εντοιχιστεί στην βάση του μνημείου αντικαταστάθηκε με την παρακάτω: «Ο Στρατός - το Α' Σώμα Στρατού το ενεμπνεύσθη το εχρηματοδότησε και ειργάσθη συνεχώς. Ο ηπειρωτικός λαός και το πανελλήνιον μετέσχε. Η κυβέρνησις Κωνσταντίνου Καραμανλή το εβοήθησεν. Η Α. Μ. Βασίλισσα Φρειδερίκη το έθεσε υπό την προστασίαν της και το απεκάλυψε την 10 Ιουνίου 1961. Η επιτροπή: Στυλιανός μητροπολίτης Νικοπόλεως και Πρεβέζης, Θρασύβουλος Τσακαλώτος αντιστράτηγος, Ιωάννης Μπέτος Δ/ντης Προεδρίας Κυβερνήσεως, Γ. Μαρκόπουλος Νομάρχης Πρεβέζης, Ι. Χασαπόπουλος πρώην Νομάρχης Πρεβέζης, Κ. Καλογερόπουλος Νομάρχης Ιωαννίνων, Γεώργιος Καραγιάννης μέραρχος, Αλέξανδρος Λιόντος». Η τοποθέτηση της πινακίδας αυτής προκάλεσε την δια του τύπου διαμαρτυρία του πρώην Γενικού Διοικητή Ηπείρου Κλεομένη Τσιτσάρα ο οποίος ανέφερε ότι με τον τρόπο αυτό παραγνωριζόταν οι προηγούμενες ενέργειες του ιδίου για την ανέγερση του μνημείου. Μα και αυτή η δεύτερη αναμνηστική πλάκα καλύφθηκε αργότερα, πιθανόν μετά την κατάργηση της βασιλείας, από τρίτη η οποία αναφέρει: «Το παρόν μνημείον ανηγέρθει εις μνήμην του εν έτει 1803 χορού του Ζαλόγγου των ηρωίδων Σουλιωτισσών υπέροχον δίδαγμα πατριωτισμού και αυτοθυσίας ανά τους αιώνας. Εθελιώθει εν έτει 1950 και επερατώθει εν έτει 1961 επί κυβερνήσεως Κων/νου Καραμανλή». Αξίζει να σημειώσουμε ότι οι τρείς διαδοχικές πινακίδες και η αντικατάσταση παλιότερων από νεότερες αποτελεί μέρος της ιστορίας όχι μόνο του μνημείου αλλά και της ίδιας της ελληνικής πολιτικής ιστορίας και των πολιτικών και πολιτειακών αλλαγών που επήλθαν. 

Σήμερα, το μνημείο δεσπόζει στο Ζάλογγο και αποτελεί πλέον αναπόσπαστο μέρος του φυσικού τοπίου, σήμα κατατεθέν της περιοχής και σημείο αναφοράς για τους ταξιδιώτες στο οδικό δίκτυο της περιοχής που έχει οπτική επαφή με το βράχο. Το Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου και ο Δήμος Πρέβεζας συνεργάζονται για την δημιουργία μουσείου για το μνημείο στην Καμαρίνα. Επιπλέον, όπως πληροφορηθήκαμε, το Ίδρυμα φιλοδοξεί να πραγματοποιήσει μια Έκθεση με θέμα το Μνημείο Ζαλόγγου στο Μουσείο Μπενάκη (Αθήνα), η οποία προγραμματίζεται για το πρώτο εξάμηνο του 2016. Όπως γίνεται αντιληπτό, αυτές οι πρωτοβουλίες θα σημάνουν την ευρύτερη προβολή του μνημείου και της ανάδειξής του. Ευελπιστούμε ότι και άλλοι τοπικοί φορείς, πέρα από τον Δήμο Πρέβεζας, θα σταθούν αρωγοί στο παραπάνω έργο του ιδρύματος που ουσιαστικά προβάλλει την ιστορία της ευρύτερης περιοχής του νομού Πρέβεζας και μπορεί να ενισχύσει την επισκεψιμότητα όχι μόνο στο Ζάλογγο αλλά και στον νομό και την πόλη της Πρέβεζας.

Τα ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Πρέβεζας από την πλευρά τους θα συμβάλουν στο έργο αυτό θέτοντας στη διάθεση του ιδρύματος αντίγραφα του αρχειακού μας υλικού που αφορούν στο μνημείο. Τέλος, καλούμε τους συμπολίτες μας οι οποίοι ενδέχεται να διαθέτουν φωτογραφικά ή άλλα τεκμήρια σχετικά με το Ζάλογγο, να επικοινωνήσουν μαζί μας (mail@gak.pre.sch.gr) προκειμένου να ψηφιοποιήσουμε τα τεκμήρια αυτά και έτσι να εμπλουτιστεί η έκθεση και το μουσείο που θα είναι αφιερωμένο στο μνημείο.

ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Πρέβεζας