Τουρκία... Ψηλαφώντας αδιέξοδα και μνήμες

Την πρώτη φορά που επισκέφθηκα την Τουρκία ήμουν φοιτητής. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε μόλις τελειώσει, η Ελλάδα ζούσε το μύθο της υπερβολής και η Κωνσταντινούπολη ήταν για εμένα ένα ταξίδι υπέρβασης, πέρα από τις δυτικές βεβαιότητές μου, με τεράστιες φωτογραφίες του Κεμάλ Ατατούρκ να παρεμβαίνουν στο αστικό τοπίο· Βυζαντινή μεγαλοπρέπεια, Οθωμανικό imperium, Κεμαλισμός, Ρωμιοί, Αρμένιοι, Εβραίοι, κοσμοπολιτισμός και εσωστρέφεια, χαμόγελα και δάκρυα, καρντάσης και διωγμοί. Μια χώρα των κομβικών αντιθέσεων σε σημείο στερεοτυπικής αντήχησης. Ένας ορίζοντας με ανεξίτηλα στίγματα της Ιστορίας σε έναν καμβά που τον έβλεπα για πρώτη φορά και όμως μου ήταν τόσο γνώριμος.

Πολλά χρόνια πέρασαν για να επισκεφτώ ξανά την Τουρκία. Είχε μόλις εκλεγεί ο Ερντογάν και τα χαμόγελα της αισιοδοξίας ήταν παντού έκδηλα. Ήμουν από τους λίγους τότε, όταν πολλοί στην Ελλάδα μιλούσαν για «Ισλαμοδημοκράτες», που επέμενα ότι η ψυχοσύνθεση του κόμματος και κυρίως της πλατιάς εκλογικής βάσης που το στήριζε δεν θα οδηγούσε την Τουρκία προς τη Δύση...

Τα ταξίδια που ακολούθησαν ήταν πάντα μέσα στο πλαίσιο της δουλειάς. Διαλέξεις, συνέδρια, συναντήσεις με συναδέλφους που έγιναν στη συνέχεια φίλοι και που μάθαμε μαζί ότι δεν χρειάζεται να συμφωνούμε μεταξύ μας στην εφαρμογή και τη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής των χωρών μας για να μπορούμε να γελάμε με τα ίδια αστεία, ή να μοιραζόμαστε εμπειρίες, να συζητούμε για λογοτεχνία, για ποίηση και για... ποδόσφαιρο! Οι αντιθέσεις ήταν εκεί. Οικοδομούσαν αδιέξοδα που όλοι τα βλέπαμε αλλά κάνεις δεν ήθελε να μιλήσει γι' αυτά. Ο ρυθμός ανάπτυξης στην Τουρκία έτρεχε με ιλιγγιώδεις ρυθμούς και ο συσσωρευμένος πλούτος έκανε την εμφάνιση του με ακριβά αυτοκίνητα πάνω στη γέφυρα του Φατίχ Σουλτάν Μεχμέτ που διαπερνά το Βόσπορο, ή στα ακριβά ρετιρέ του Μπιλκέντ στην Άγκυρα. Σε στιγμές αφθονίας, το ζήσαμε κι εμείς εδώ, ο φόβος υποχωρεί εμπρός στην κίβδηλη ανάγκη του να ζήσεις όπως ακριβώς ζουν στις διαφημίσεις....

Και μετά ήρθαν τα επεισόδια στο Πάρκο Γκεζί. Λίγο πριν ο Ερντογάν είχε αρχίσει να εκδηλώνει με τον πλέον προφανή τρόπο τον παραδοσιακό αντισημιτισμό του πολιτικού Ισλάμ με το επεισόδιο στο Νταβός μεταξύ αυτού και του Πέρες και με τις υπερφίαλες δηλώσεις του υπέρ της Χαμάς. Στο Αιγαίο και στην Κύπρο δεν είχε αλλάξει το παραμικρό, αντιθέτως ο παραδοσιακός αναθεωρητισμός της Άγκυρας είχε αποκτήσει και ένα νέο αφήγημα νέο-οθωμανισμού σε σύνθεση και εκτέλεση Αχμέτ Νταβούτογλου. Οι ημέρες περνούσαν το ίδιο εντυπωσιακές πάνω από το Βόσπορο και το ίδιο φορτωμένες με τρόμο αφού πλέον η Τουρκία είχε γίνει στόχος κι αυτή των Τζιχαντιστών. «Ασλί να προσέχεις», είχα γράψει στην καλή μου φίλη βλέποντας το αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης, το ίδιο από το οποίο είχα πετάξει τόσες φορές να γίνεται στόχος των ζηλωτών. Κι αυτή μου απάντησε με ένα ανέμελο «Όλα καλά θα πάνε»...

Νύχτα υγρή της 15ης Ιουλίου. Το επόμενο πρωί πετάω για συνέδριο στη Λισσαβόνα και ρίχνω άλλη μια ματιά στην παρουσίασή μου. Η μικρή κοιμάται στο διπλανό δωμάτιο. Έχω το τηλέφωνο στο αθόρυβο. Έρχεται η Λένα κρατώντας το. «Έχεις πάνω από 30 αναπάντητες. Κάτι φοβερό θα έχει συμβεί πάλι στον κόσμο»! Ακόμη η Νίκαια ήταν πρόσφατη στα αντανακλαστικά του θυμικού μας. Μάθαμε να ζούμε με τον τρόμο αγκαλιά και έχουμε εθιστεί στη θέα του, όσο βέβαια αυτός μένει μακριά μας. Βλέπω μέσα σε όλα το μήνυμα του Θάνου που λέει ότι στην Τουρκία γίνεται πραξικόπημα. Δε μπορώ να το πιστέψω. Επικοινωνώ με τους φίλους στην Πόλη. Είναι όλοι τους καλά. Ψύχραιμοι αλλά και φοβισμένοι. Οι αντιθέσεις ξανά και ξανά πάνω από τον ουρανό της Κωνσταντινούπολης. Ποια η επόμενη ημέρα για την Τουρκία; Μια βαθιά χαρακιά μεταξύ Ισλάμ και κοσμικών. Μεταξύ ορθολογικών και ριζοσπαστών. Ναι, αλλά πάντα έτσι ήταν! Μόνο που τώρα πλέον οι δικαιολογίες στέρεψαν και το αίμα που έχει χυθεί πότισε το θυμικό όλων. Θυμάμαι τα λόγια του παππού μου «Εκεί που έχει χυθεί αίμα μόνο κυπαρίσσια φυτρώνουν. Τίποτε άλλο».

Βράδυ στη Λισσαβόνα. Δεξίωση στην επίσημη κατοικία του Υπουργού Εθνικής Άμυνας της Πορτογαλίας στο κάστρο που δεσπόζει στην είσοδο του Ατλαντικού, το περίφημο Sao Juliao de Barra. Μιλώ με έναν Τούρκο αξιωματικό. Τον ρωτώ για το τι συμβαίνει τώρα στην Τουρκία. Τα μάτια του δείχνουν πόνο. Δε μιλά. Του λέω ότι η κατάσταση με ανησυχεί. Όλα θα πάνε καλά, μου λέει. Είμαστε μια μεγάλη χώρα. Τα μάτια του κοιτάζουν προς την πατρίδα του και τους δικούς του. Πυξίδες στραμμένες στην Ανατολή. Σταματώ. Ο πόνος για την πατρίδα του κάθε ενός είναι ιερός και συνάμα μοναχικός. 

Το πλέον δύσκολο σημείο μετά από μια πολιτική ανωμαλία είναι να πείσεις τον όχλο να αρχίσει να συμπεριφέρεται πάλι ως υπεύθυνος πολίτης. Η Τουρκία έχει ανοίξει την πόρτα στη χομπεσιανή συνθήκη της φυσικής κατάστασης, αποδομώντας την όποια ατροφική σχέση είχε το τουρκικό κράτος με τη νεωτερικότητα. Το βαρομετρικό στο Αιγαίο είναι χαμηλό και θα είναι για πολύ καιρό ακόμη επηρεάζοντας όλους μας, ενώ η Τουρκία θα παλεύει για την ίδια της την ψυχή. Θυμάμαι σε μια συνέντευξη του ο Ορχάν Παμούκ είχε εκμυστηρευθεί ότι οι νέοι τον σταματάνε στα καφέ και στους δρόμους και του λένε ότι δεν τους αρέσει η Κωνσταντινούπολη για την οποία γράφει. Η δική του είναι σκοτεινή, ενώ η δική τους φωτεινή, ακμαία και ισχυρή. Αλλάζουν όμως τα ανεμολόγια και γυρνά ο καιρός. Στο ραδιόφωνο ακούω πως ο Ερντογάν καλεί τους πιστούς σε προσευχή στο προεδρικό μέγαρο. Μου ακούγεται ως διαταγή...

Σπύρος Λίτσας  Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

www.huffingstonpost.gr