Τότε που η Βενετία ήταν σαν πρωτεύουσα του Ελληνισμού...

- Σαρανταπέντε χρόνια μετά την άλωση της Κων/πολης, η λάμψη του Ελληνισμού στον ελλαδικό χώρο είχε σβήσει. Πυκνό σκοτάδι κάλυπτε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τότε, το 1498 ξεπήδησε στη «Νύφη του Αδρία», στην πόλη των Δόγηδων τη Βενετία, νέα εστία του ελληνικού πνεύματος.

Το Νοέμβριο του 1498, πριν από πεντακόσια δεκαεφτά χρόνια (517) ιδρύθηκε στη Βενετία η «Ελληνική Αδερφότητα» με την άδεια του «Συμβουλίου των Δέκα» που ήταν η Ανώτατη Αρχή που διοικούσε τη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου. Περιορισμός: οι άνδρες –μέλη να μην υπερβαίνουν τους 250, ενώ οι γυναίκες μπορούσαν να μετέχουν με απεριόριστο αριθμό. Ωστόσο, οι Έλληνες εύρισκαν πάντοτε τρόπους και ξεπερνούσαν τον αριθμό. Η «Αδερφότητα» έγινε γρήγορα πανίσχυρο όργανο στα χέρια των Ελλήνων. Και η «Αδερφότητα» αυτή τόσο εμεγαλούργησε, ώστε κατέστησε τη Βενετία σε ένα είδος πρωτεύουσας του Ελληνισμού σε αντικατάσταση της χαμένης Πόλης.

Πολύ πριν από την άλωση, η Βενετία στάθηκε μία από τις κυριότερες εστίες στη Δύση όπου οι Έλληνες λόγιοι έγιναν πρωτοπόροι της Αναγεννήσεως. Το 1453, η Βενετία είχε γίνει παντοδύναμη, θαλασσοκράτειρα της Ανατολής πλούσια. Ήταν η Αγγλία της εποχής εκείνης. Είναι δε και η πολιτεία που δέχεται τους περισσότερους κατατρεγμένους ομογενείς μας. Επιχειρηματίες και έμποροι οι περισσότεροι δεν μπορούσαν παρά να εγκατασταθούν εκεί.

Ανάμεσα σε αυτούς και σπουδαίοι λόγιοι, όπως ο Μανουήλ Χρυσολωράς, Δημήτριος Χαλκο- κονδύλης, Θεόδωρος Γαζής, Ιωαν. Αργυρόπουλος, Γεώργιος Τραπεζούντιος και ο πολύς Καρδινάλιος Βησσαρίων, αλλά και ο Πλήθων ο Γεμιστός. Αργότερα και πολλοί άλλοι. Η άφιξη Ελλήνων στη Βενετία επήρε τη μορφή αληθινής εισβολής. Κυρίως ήρθαν πολλοί ναυτικοί, τους οποίους η θαλασσοκράτειρα Βενετία χρησιμοποιούσε στο στόλο της.

Το θέμα που απασχολεί ζωηρά όλους τους Έλληνες που συγκεντρώθηκαν εκεί είναι η εκτέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Στο μεταξύ η καθολική προπάγανδα για την υποταγή της Ορθοδοξίας, έχει εξαχρειωθεί. Δεν επιτρέπουν την ανέγερση και λειτουργία ορθόδοξων ναών. Οι Έλληνες της Βενετίας, μέσα στη «φωλιά του λύκου», αγωνίζονται να διατηρήσουν το θρησκευτικό τους φρόνημα. Κυνηγημένοι λειτουργούνται εδώ και εκεί, σχεδόν μυστικά. Οι Ορθόδοξοι εθεωρούντο αιρετικοί. Τους παραχωρήθηκε μία γωνιά του ναού των Καθολικών Αγίου Βλασίου και υποτυπωδώς μία ομάδα κάθε φορά «εκκλησιάζονται» εκεί.

Στο μεταξύ, η δύναμη των Ελλήνων αυξήθηκε πολύ. Και η δύναμή τους αυτή, το υπέροχο αγωνιστικό τους φρόνημα έφεραν το ποθητό αποτέλεσμα. Το Νοέμβριο του 1498, (όπως είδαμε πιο πάνω) με άδεια του «Συμβουλίου των Δέκα» ιδρύεται η «Ελληνική Αδερφότητα».

Η Σοφία Αντωνιάδου στα «θησαυρίσματα» γράφει: «Η παρρησία και το οργανωτικό πνεύμα έκαμαν μία δράκα κατατρεγμένων ανθρώπων, που είχαν γλιτώσει από τη σκλαβιά, να σταθούν στέρεα αμέσως από τα πρώτα τους χρόνια μέσα στην Ισχυρή Βενετία του 15ου αιώνα, να δείξουν με τα τάγματα των «stradiotis» των οποίων προστάτεψαν τη θέληση, να μη συνθηκολογήσουν με τον εχθρό, να υψώσουν εκκλησία, να χτίσουν μοναστήρι και να κρατήσουν ασυμφιλίωτο το ορθόδοξο δόγμα μέσα σε καθολική χώρα... Είναι αλήθεια αξιοθαύμαστο, πώς κατάφεραν μέσα στο φανατισμό που επικρατούσε τότε στην Ιταλία εναντίον των Ορθοδόξων, όχι μόνον να μην υποκύψουν, αλλά τελικά έχτισαν και τον μεγαλοπρεπή Ναό του Αγίου Γεωργίου. Το 1539 έγινε η θεμελίωση και μετά από 34 χρόνια, το 1573 έγιναν τα εγκαίνια του επιβλητικού αυτού Ναού.

Η απορία θα λυθεί αν ιδούμε τι έγινε στις Κυκλάδες και τα Επτάνησα, καθώς και στην Κάτω Ιταλία. Τα Επτάνησα οι Βενετοί τα κατείχαν αιώνες κι όμως οι κάτοικοι παρέμειναν Ορθόδοξοι και κανείς δεν τους υποχρέωσε να γίνουν καθολικοί. Οι Βενετοί είχαν κράτος οργανωμένο και τους ενδιέφερε μόνον η τάξη. Δεν τους ενδιέφερε η πίστη ή το δόγμα των υπηκόων. Τους Φράγκους δυνάστες των νήσων του Αιγαίου κατά τη φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1261)τους ενδιέφερε η εύνοια του Πάπα και για αυτό καταπίεζαν αφάνταστα τους κατοίκους.

Η προσπάθεια εκφραγκισμού και εκκαθολικισμού στα νησιά του  Αιγαίου, έφθασε στο σημείο, ώστε ο Πάπας να εφαρμόσει τις κτήσεις των Φράγκων και την Ιερά Εξέταση. Σε κάποιες περιπτώσεις που επενέβαινε το Κράτος της Βενετίας έσωζε κάποια πράγματα. Η Κάτω Ιταλία (Μεγ. Ελλάδα) υπάγονταν τότε στο κράτος του Βατικανού. Έτσι, ανενόχλητα ο Πάπας κατάργησε την Ορθοδοξία και επέβαλε τον καθολικισμό και την λατινική γλώσσα. Επομένως, η ηγεσία της Βενετίας έβλεπε ότι οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν εκεί, θα συνέβαλαν στη πνευματική και πολιτισμική ανάπτυξη της Βενετίαςόπως και έγινε. Τα δογματικά δεν τους απασχολούσαν ...

Και πραγματικά, οι σκληρές και πολύχρονες προσπάθειες της «Βενετίας των Ελλήνων» δεν εξαντλούνται ούτε με τη συγκρότησή της σε «Αδερφότητα», ούτε με την ανέγερση του Αγίου Γεωργίου. Παράλληλα, φροντίζει για τη συστηματική ελληνοπρεπή μόρφωση των νέων, των παιδιών τους. Έτσι, το 1593 ιδρύεται το περίφημο Φλαγγίνειο Φροντιστήριο με δαπάνη του φιλοπάτριδος και πρώτου πνευματικού εθνικού ευεργέτη Θωμά Φλαγγίνη, Κερκυραίου (1579-1648). Χτίστηκε δίπλα στο Ναό του Αγίου Γεωργίου.

Σήμερα στεγάζεται εκεί το Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας. Η γέφυρα που οδηγεί εκεί ονομάζεται Pontedei Greci (Γέφυρα των Ελλήνων) και όλη η περιοχή λέγεται Συνοικία των Ελλήνων. Το Φλαγγίνειο Φροντιστήριο είναι το πρώτο εκπαιδευτήριο του ξενιτεμένου Ελληνισμού. Από τους κόλπους του εβγήκαν οι πρώτοι μορφωμένοι Έλληνες που πλαισίωσαν το εμπόριο, την παιδεία, την Εκκλησία. Η προσφορά του Φλαγγίνειου Φροντιστηρίου στον σκλαβωμένο Ελληνισμό είναι ανυπολόγιστης σημασίας.

Μεγάλη είναι η συμβολή των Ελλήνων της Βενετίας και στον εκδοτικό τομέα. Οι Έλληνες της πολιτείας των Δόγηδων έχουν ιδιόκτητα τυπογραφεία. Το 1486,ο Κρητικός Λαόνικος εκδίδει τη «Βατραχομυομαχία». Άλλοι σπουδαίοι εκδότες είναι: ο Αλέξανδρος Γεωργίου, επίσης Κρητικός, Ζαχαρίας Καλλέργης Κρητικός και αυτός. Ακολουθούν: ο Ανδρέας Κουνάδης από την Πάτρα, ο Κερκυραίος Νίκανδρος και άλλοι. Τον 17ο αιώνα εμφανίζεται και ο Νικόλαος Γλυκύς από τα Γιάννινα. Κατάγονταν από αρχοντική οικογένεια του Ζαγορίου. Ήταν λόγιος, διάσημος τυπογράφος, διορθωτής και εκδότης. Το 1671,ίδρυσε στη Βενετία ένα από τα καλύτερα τυπογραφεία της εποχής. Εκεί τυπώθηκαν, σε διάφορες εποχές πάρα πολλά ελληνικά φιλολογικά, επιστημονικά, κυρίως δε εκκλησιαστικά βιβλία. Οι απόγονοί του συνέχισαν τις εκδόσεις μέχρι το 1831. Τότε (1831)μεταβίβασαν την κυριότητα του τυπογραφείου σε άλλους ιδιοκτήτες, οι οποίοι συνέχισαν τις εκδόσεις μέχρι το 1847. Διατήρησαν, όμως, αναλλοίωτη την εμπορική επωνυμία (τη φίρμα): «ΕΝΕΤΙΗΣ (έτος εκδόσεως) Παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων».

Στα τέλη του 17ου αιώνα εμφανίζεται και άλλος ιδιοκτήτης τυπογραφείου Ηπειρώτης. Είναι ο Νικόλαος Σάρος από τα Γιάννινα και αυτός κυρίως εξέδιδε βιβλία εκκλησιαστικά, αλλά και άλλα έργα. Οι αρχαιότερες εκδόσεις του τυπογραφείου του έγιναν μετά το 1680. Το τυπογραφείο του Νικόλαου Σάρου στη Βενετία υπήρχε και μετά τον θάνατό του μέχρι το έτος 1778.

Εκεί έδρασαν και οι σοφοί άνδρες από την Κρήτη, όπως ο Μάρκος Μουσούρος και ο Ιωάννης Γρηγορόπουλος, που ήταν βοηθοί του περίφημου Άλδου Μανουτίου, στις φιλολογικές εκδόσεις του οποίου συνέβαλλαν αποτελεσματικά. Αξίζει να αναφέρουμε και την κορυφαία, αλλά και τραγική μορφή της Αναγεννήσεως, που πέρασε  από τη «Βενετία των Ελλήνων» τον Βησσαρίωνα. Η συγκλονιστική αυτή πνευματική και αγωνιστική προσωπικό- τητα, η μεγαλοφυΐα, υπήρξε σημείο αντιλεγόμενο. Και αυτό οφείλεται στην ακατανόητη προσχώρηση του στον Καθολικισμό (έγινε Καρδινάλιος). Υποστηρίζεται από κάποιους, ότι το έκαμε αυτό πιστεύοντας ότι από την θέση αυτή θα μπορούσε να βοηθήσει καλύτερα τον Ελληνισμό. Η συνέχεια δεν επιβεβαιώνει κάτι τέτοιο...

Η Βιβλιοθήκη του Αγίου Μάρκου, η Μαρκιανή λεγομένη, ήταν η βιβλιοθήκη του Βησσαρίωνος, την οποία δώρισε στη Δημοκρατία της Βενετίας. Την πρόσφερε με την εντολή να αποδοθεί στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους. Η επιθυμία αυτή του Βησσαρίωνα διαπιστώνεται και από επιστολή του στο Δόγη της Βενετίας το 1468.

«Εις την πόλιν σου» γράφει «συγκεντρώνονταν άνθρωποι από όλον σχεδόν τον κόσμον και προπαντός από την Ελλάδα. Εγκαταλείποντες την πατρικήν γήν αποβιβάζονται εις την Βενετίαν, όπου, η ανάγκη τους κάνει να εγκατασταθούν και να ζήσουν μεταξύ σας, πιστεύοντες ότι εύρηκαν ένα άλλο σχεδόν Βυζάντιον….»

****

Το 1798, ο Μέγας Ναπολέων διέλυσε το κράτος της Βενετίας. Από τότε αρχίζει και η παρακμή της «Ελληνικής Αδερφότητας». Οι Έλληνες ζουν πια με τις αναμνήσεις και αργότερα με την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών, κλείνει και η Φραγγίνειος Σχολή. Οι Έλληνες φεύγουν κι αυτοί για την ελεύθερη πατρίδα. Ελάχιστοι παρέμειναν εκεί.

Το 1951, ιδρύθηκε το «Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών». Το κτιριακό συγκρότημα που περιλαμβάνει το Φλαγγίνειο Φροντιστήριο (όπου στεγάζεται το Ινστιτούτο) τον ναόν του Αγίου Γεωργίου κ. λ. π ξαναζωντάνεψε και μεταβλήθηκε σε ένα λαμπρότατο πνευματικό εργαστήριο διεθνούς ακτινοβολίας. Στο Ινστιτούτο ασχολούνται με την έρευνα στα αρχεία της «Αδερφότητας» αλλά και της Βενετίας, της Ρώμης κ.λ.π., οι Έλληνες υπότροφοι της Ακαδημίας Αθηνών. Οι πνευματικοί και καλλιτεχνικοί θησαυροί της «Αδερφότητας» παρά τις καταστροφές και τις αρπαγές είναι σήμερα ανεκτίμητοι. Κυρίως, το μουσείο βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων του Ινστιτούτου είναι αξιοθαύμαστο.

Το Ελληνικό Ινστιτούτο στη Βενετία αναπτύσσει σήμερα έντονη δραστηριότητα, όχι μόνον με την αξιοποίηση του πνευματικού πλούτου της παλαιάς Ελληνικής Κοινότητος της Βενετίας, αλλά και με τη συγκέντρωση ανέκδοτου ιστορικού και άλλου υλικού, με διάφορες πνευματικές εκδηλώσεις, με τη συμμετοχή του σε διεθνή συνέδρια, με τη Βιβλιοθήκη του και προπαντός με τα αρχεία του…

Μία ελληνική παρουσία 517 χρόνων στη Βενετία από τις σημαντικότερες. Στη διάρκεια της δουλείας τεσσάρων αιώνων οι ελληνικές κοινότητες, των ευρωπαϊκών Πόλεων έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην Ανάσταση του γένους, αλλά και στη διαφύλαξη των Ελληνορθόδοξων ιδανικών. Μακάρι να τα διαφυλάξουμε έτσι αλώβητα και σήμερα και να τα παραδώσουμε όπως τα παραλάβαμε στις επερχόμενες γενεές...

➤  Γράφει ο Αθανάσιος Δέμος

www.proinoslogos.gr