Αθανάσιος Πόραβος. Η σκάλα του Βραδέτου, με το μάτι ενός πρωτομάστορα της πέτρας. (μελέτη και φωτο)

Η περίφημη σκάλα του Βραδέτου είναι έργο μηχανικής; έργο χάραξης οδοποιίας στα δύσβατα μέρη ; αριστούργημα λαϊκής αρχιτεκτονική ; νομίζω συνυπάρχουν όλα μαζί με ξεχωριστή θέση να κατέχει η σοφία των λαϊκών ντόπιων μαστόρων να παράγουν έργα στην κλίμακα των ανθρώπινων χρήσεων και αναγκών!

Σε μία δύσβατη και κακοτράχαλη περιοχή γύρω στα 1800 οι ντόπιοι μαστόροι της πέτρας έλυσαν τό πρόβλημα μ΄έναν αξιοθαύμαστο και πρακτικό τρόπο φτιάχνοντας μία ιδιαίτερα χαρακτηριστική σκάλα έτσι που να επικοινωνούν το Βραδέτο με το Καπέσοβο. Η σκάλα αυτή μέχρι τα 1970 ήταν ο μοναδικός δρόμος επικοινωνίας!

Η «σκάλα του Βραδέτου» έχει ένα μήκος 1.500 μέτρα ...όμως δεν βρίσκονται όλα τα σκαλιά σε μία ευθεία, όπως εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς αν ακούσει μόνο. Είναι στροβιλιστή με 39 στροφές και το ύψος της είναι 250 μέτρα. Μοιάζει με φίδι που έρπει… όχι όπως το περιέγραψε ο Μέγας ποιητής Κώστας Βίρβος «τρένο σα 10 έλατα τρανό»! Στη διαδρομή για να ξεπεραστούν τα διάφορα εμπόδια του ρέματος έφτιαξαν δυο πέτρινα γεφύρια… το «πέρα» και το «δώθε».

Θαυμάζει κανείς την αρχιτεκτονική σύλληψη και εκτέλεση της διαδρομής. Κατασκεύασαν τρεις λωρίδες κυκλοφορίας: οι δύο λωρίδες δεξιά και αριστερά με άσπρη πέτρα για τους ανθρώπους…και η μεσαία λωρίδα με μαύρη πέτρα για τα ζώα. Όλα μετρημένα πάνω στην άνετη κυκλοφορία των φορτωμένων ζώων με ουγγιές, που να λειτουργούν σαν φρένα τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα ζώα. Με τις 39 στροφές μείωσαν την διαρκή ανηφόρα και έφτιαξαν μία διαδρομή άνετη στη χρήση και ασφαλή. Όπου έκριναν ότι έπρεπε να χτίσουν τοίχους για να ξεπεράσουν τα εμπόδια και να είναι ομαλή πρόσβαση ,δεν δίστασαν να χτίσουν τοίχους και στηθαία ασφαλείας και μάλιστα με πολλές πλουραλιστικές λύσεις. Τά στηθαία άλλοτε καταλήγουν σε επίπεδη επιφάνεια, πιθανόν να πρόβλεψαν στάσεις ξεκούρασης για τους διαβάτες, κι άλλοτε καταλήγουν σε κούκο τριγωνικό -εφόσον βρίσκανε το κατάλληλο υλικό-.

Χρειάστηκαν για την κατασκευή αυτού του αριστουργηματικού έργου σχεδόν είκοσι χρόνια σύμφωνα με τις προφορικές μαρτυρίες!

Είναι όμως έργο εξ ολοκλήρου ανθρώπινης κατασκευής και ο χρόνος που προσφερόταν για εργασία δεν ήταν 12 μήνες. Το υψόμετρο πού βρίσκεται το Βραδέτο στα 1360μ. είχε βαρύ και διαρκή χειμώνα. Έμεναν για εργασία από τέλος Απρίλη μέχρι του Άη Δημήτρη. Μετά ό χειμώνας δεν επέτρεπε συνέχιση εργασιών. Όσοι από μας έζησαν στην επαρχία τα χρόνια της «τετρακίνησης χωρίς καύσιμα» θα παρατήρησαν πως τα τετρακίνητα μουλάρια, άλογα, γαϊδούρια. Οταν είναι φορτωμένα δεν πηγαίνουν ποτέ καρφί στην ανηφόρα, αλλά στροβιλίζονται ανοδικά δεξιά-αριστερά μέχρι να φτάσουν στον προορισμό τους. Οι παρατηρητικοί και εφευρετικοί μαστόροι αυτή τη σοφία αξιοποίησαν φαντάζομαι για τη χάραξη και κατασκευή της Σκάλας Βραδέτου .Είναι χτισμένη ξερολιθιά! κι εδώ οφείλεται το μεγαλείο της κατασκευής.

Οι τότε μαστόροι μην έχοντας στη διάθεσή τους το σημερινό τσιμέντο και τα συναφή…ειδικά σε αυτήν τη δυσπρόσιτη περιοχή. Εμπιστεύτηκαν μόνο τα χέρια τους και το μυαλό τους και παρήγαγαν ένα έργο αισθητικά άρτιο, σταθερό, λειτουργικό και ασφαλές!

Χτίσανε όπου έκριναν απαραίτητο τοίχους συγκράτησης και διαμόρφωσης για βατότητα -πάντα κεκλιμένους- με κλίση 10 έως 15% για να συγκρατήσουν τα πρανή από την πίεση που ασκούσε το νερό.

Η ξηρολιθιά (ξηρολιθοδομή) για όσους απορούν πώς στέκεται τόσα χρόνια και χωρίς συνδετικό κονίαμα Ο τρόπος αυτός δόμησης από ειδικευμένα χέρια είναι ο πιο δύσκολος μα και ο πιο εύκολος ταυτόχρονα! Δύσκολος γιατί απαιτεί πολύ καλή έδραση της μιας πέτρας για να υποδεχτεί την άλλη πάνω της… ώστε να μην «περπατήσουν» οι πέτρες. Εύκολος γιατί είναι ένα παζλ και ο ικανός μάστορας βρίσκει εύκολα τη θέση κάθε πέτρας ενώ κατά διαστήματα για τη σταθερότητα της κατασκευής χρησιμοποιεί συνειδητά μεγάλες πέτρες κλειδιά για να δένει ο τοίχος, αυξάνοντας τη σταθερότητα και τη μακροζωία!

Το έργο των μαστόρων της Σκάλας του Βραδέτου με πέτρα αποτελεί σταθερό θεμέλιο ζωής, είναι παράδειγμα Τέχνης, δημιουργίας, πρακτικής λογικής! Οι πέτρινοι τοίχοι είναι κατασκευή απλή λιτή με χαρακτηριστικά έντεχνης δημιουργίας. Οι μαστόροι φτιάξανε πράγματα ταυτόχρονα. Πρώτα τον τόπο αξιοποιώντας τα υλικά που τους προσφέρθηκαν αλλά φτιάξανε και κάτι χρήσιμο και πρακτικό για την ζωή και τον Πολιτισμό!
Το έργο τους λειτούργησε σαν οικοσύστημα που εξυπηρετησε φυσικές και λειτουργικές ανάγκες .Η σκάλα του βραδέτου μπορεί να πει κανείς πως επειδή τακτοποίησε τον χώρο σε όλη τη διαδρομή μπορεί να αξιολογηθεί σαν χωροταξικό έργο .Τά έβαλε όλα σε λειτουργική τάξη .Την πέτρα την βρήκανε μπροστά τους σε αφθονία και μάλιστα πολλές φορές σε μορφές που μίλαγε μόνη της πως θέλει να αξιοποιηθεί .Είναι φορές που είναι δυσδιάκριτη η ανθρώπινη δημιουργία από τη δημιουργία της φύσης. Οι μαστόροι αντέγραψαν τη φύση ταυτίστηκαν μαζί της την σεβάστηκαν και με την τέχνη τους την καλώπισαν .Γίνανε συνδημιουργοί της φύσης και η φύση μεγαλόψυχα αποδέχτηκε την ανθρώπινη δημιουργία των μαστόρων .Οι ποικίλοι τοίχοι χωρίς κονίαμα είχαν σαν βάση την στατική και αισθητική λειτουργία του ωραίου. Αποτελούν δημιούργημα λαικής καλλιτεχνίας σε όλη αυτή την μακρινή και πολύπλοκη διαδρομή .Η συνεργατική σχέση των μαστόρων με τη φύση και εδώ δημιούργησαν έργα περιβαντολλογικής και πολιτιστικής υψηλής αξίας που εξυπηρέτησαν την κοινωνία και αναβάθμισαν τη φύση .Υποχρέωσαν έτσι την ΟΥΝΕΣΚΟ να αναγνωρίσει την μεγάλη πολιτιστική αξία και αυτού του έργου για τον τόπο και σαν παγκόσμιας κληρονομιάς έργο λαϊκής δημιουργίας . Η έμπνευση αυτού του μεγαλειώδους έργου ,η αξιοσύνη ,η εργατικότητα σε δύσκολες συνθήκες ,η συσσωρευμένη σοφία των μαστόρων. Αυτή ή ανώτερη τεχνική μεταβιβαζόμενη από γενηά σε γενηά ανέδειξαν τον άνθρωπο σε θετικό, πρακτικό ,δημιουργικό συντελεστή και τα έργα του υπέροχα καλλιτεχνήματα .Το έργο τους στην σκάλα του βραδέτου δείχνει πως τα έργα τους γινόταν πάντα στην κλίμακα των αναγκών της κοινωνίας, που αναγνώριζε την προσφορά και την παρουσία τους .Η σκάλα του βραδέτου είναι ένα έργο που κατέχει πολύ υψηλή θέση στην εκτίμησή μου .Θεωρώ πως αποτελεί μέγα στοίχημα για όσους ασχολούνται με την πέτρα , να δοκιμάσουμε τις δυνάμεις μας κατασκευής ενός τέτοιου έργου ,έστω σε μικρή κλίμακα .Είναι σύνθετο έργο τέχνης, σύλληψης ,φαντασίας, εκτέλεσης , ικανοτήτων και πλουραλιστικών λύσεων .Είναι μοναδικό και δεν υπάρχει όμοιό του για σύγκριση στη χώρα μας ,Εργο τέτοιας ποιότητας και ποσότητας. Βαθιά υπόκλιση μπροστά σε αυτό το μεγαλείο λαϊκής αρχιτεκτονικής και στους ανώνυμους δημιουργούς του . Η σκάλα του βραδέτου κάλυψε τις λειτουργικές ανάγκες για πολλά χρόνια. Εγκαταλείφθηκε στα 1974 με τη διάνοιξη αμαξιτού δρόμου, που συνδέει το Βραδέτο με το Καπέσοβο .Απόμεινε η χρήση της και η απολαβή της μόνο για τους περιπατητές .Είναι μια εκπληκτική διαδρομή και φόρος τιμής στην τοπική αρχιτεκτονική και στους ανώνυμους δημιουργούς της .Για σήμερα αυτά τα έργα μπορεί να ξεπεράστηκαν ,από τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Τουλάχιστον όμως στο βαθμό που μπορούμε. Επιβάλλεται η φροντίδα διατήρησής τους. Εχουν να συνεισφέρουν στον πολιτισμό και στην οικονομία με την επισκεψιμότητά τους.

Στην εργασία αυτή βοήθησαν οι φίλοι.

Γιάννης Ψινάκης - πληκτρλόγησε το κείμενο.

Στέφανος Χρηστογούλας από Βραδετο - με φωτο κ. ά.

Μιχαλης Βακάρος - φωτό.