Η «βιογραφία» μιας αγχωμένης γενιάς... Τα βιοτικά προβλήματα σε συνδυασμό με τα υπαρξιακά άγχη οδηγούν τους νέους στην Τουρκία και τη Βραζιλία στους δρόμους.

Δεν νομίζω πως όλες οι κινητοποιήσεις των νέων τα τελευταία χρόνια έχουν κοινά χαρακτηριστικά και αιτίες. Οι πρόσφατες, όμως, αναταράξεις σε Τουρκία και Βραζιλία είναι σαφώς συγκρίσιμες.

Ταχεία άνιση ανάπτυξη

Και στις δύο χώρες παρατηρούμε μία εξαιρετικά εντυπωσιακή, αλλά συγχρόνως και ανισόρροπη αναπτυξιακή πορεία. Οπως είναι γνωστό, η Βραζιλία θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές αναδυόμενες οικονομίες κατά την περίοδο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Οσο για την Τουρκία, εν μέσω παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, κατόρθωσε να πετύχει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης που έφεραν μία σημαντική μερίδα του αγροτικού πληθυσμού στα ταχέως αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα. Και στις δύο περιπτώσεις η ραγδαία ανάπτυξη ενέτεινε τις κοινωνικές ανισότητες. Ο παραγόμενος πλούτος δεν διαχύθηκε προς τα κάτω. Βέβαια επί διακυβέρνησης Λούλα παρατηρούμε στοχευμένες κοινωνικές παροχές προς τα φτωχά λαϊκά στρώματα. Παρατηρούμε, επίσης, μία εντυπωσιακή μείωση της απόλυτης φτώχειας. Αλλά σε ό,τι αφορά τη μικρομεσαία και τη μεσαία τάξη, η ανάπτυξη δεν έφερε ευημερία. Για παράδειγμα, τα πολυεθνικά μεγαθήρια κατέστρεψαν ένα μεγάλο μέρος των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και στις δύο χώρες.

Ανεργία

Επιπλέον, λόγω των νέων τεχνολογιών και του τύπου της οικονομικής ανόδου παρατηρούμε ένα είδος ανάπτυξης που δεν μειώνει σημαντικά την ανεργία. Αντίθετα, κυρίως σε ό,τι αφορά τους νέους, η ανεργία και η επακόλουθη περιθωριοποίηση πήραν μεγάλες διαστάσεις. Νέοι προερχόμενοι από μεσοαστικές οικογένειες έμειναν εκτός αγοράς εργασίας ή αναγκάστηκαν να βρουν «δουλειές του ποδαριού» που δεν έχουν σχέση με τα διπλώματά τους. Με άλλα λόγια, και στις δύο οικονομίες η παραγωγή αυξανόμενου πλούτου συνδέθηκε με εντεινόμενη ανεργία.

Υπαρξιακό άγχος

Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε μία άλλη παράμετρο. Ενα υπαρξιακό άγχος της νεολαίας που οι προηγούμενες γενιές δεν είχαν βιώσει - τουλάχιστον όχι τόσο έντονα. Πιο συγκεκριμένα, σε παραδοσιακές καταστάσεις υπήρχαν σταθεροί κώδικες συμπεριφοράς και τρόπων ζωής που μείωναν τις επιλογές και έδιναν κατευθυντήριες γραμμές πλεύσης. Από πρακτικές αποφάσεις που αφορούν τον γάμο, το μέγεθος της οικογένειας και το στυλ ζωής έως εκείνες που άπτονται θεμελιακών προβληματισμών περί ζωής και θανάτου, η παράδοση παρείχε τυποποιημένες συνταγές σκέψης και δράσης, συνταγές τις οποίες τα άτομα ακολουθούσαν λίγο-πολύ αυτόματα.

Στην πρώιμη νεωτερικότητα οι παραδοσιακοί κανόνες αντικαθίστανται σταδιακά από συλλογικές βεβαιότητες και ιδεολογίες που έχουν να κάνουν με το έθνος, τον πατριωτισμό, την κοινωνική τάξη κ.τ.λ. Στην ύστερη παγκοσμιοποιημένη νεωτερικότητα, όμως, τόσο οι παραδοσιακές «αλήθειες» όσο και οι σταθεροί συλλογικοί προσανατολισμοί υποχωρούν. Οπως η εξατομίκευση προχωρεί ραγδαία, το σταθερό καθοδηγητικό πλαίσιο εξαφανίζεται. Το υποκείμενο καλείται να δημιουργήσει αυτό το ίδιο το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Καλείται, όπως ισχυρίζεται ο γνωστός κοινωνιολόγος Giddens, να κατασκευάσει «τη δική του βιογραφία» - πράγμα δύσκολο και εξαιρετικά αγχωτικό.

Με βάση τα παραπάνω, δεν είναι καθόλου περίεργο πως χρειαζόταν μία σπίθα, μία σχετικά ασήμαντη αφορμή (το οικολογικό πρόβλημα στην πλατεία Ταξίμ, η μικρή αύξηση των εισιτηρίων στη Βραζιλία) για να ξεσπάσει και στις δύο χώρες μία θύελλα αντιδράσεων. Αυτές τις αντιδράσεις δεν έχουν ακόμα κατορθώσει οι δύο κυβερνήσεις να ελέγξουν μέσω της πειθούς ή της αστυνομικής βίας.

Συμπέρασμα: Η εξαιρετικά ραγδαία ανάπτυξη, οι εντεινόμενες κοινωνικές ανισότητες και η μαζική ανεργία των νέων δημιούργησαν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο το άγχος για οικονομική επιβίωση συνδέθηκε με το μεταπαραδοσιακό υπαρξιακό άγχος, που χαρακτηρίζει τα εξατομικευμένα υποκείμενα στην ύστερη νεωτερικότητα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες δεν είναι περίεργο πως οι νέες και νέοι, και στις δύο κοινωνίες, αντέδρασαν δυναμικά εναντίον ενός κοινωνικού συστήματος που τους οδηγεί σε πλήρες αδιέξοδο.

Και στις δύο χώρες νέοι και νέες αντέδρασαν δυναμικά εναντίον ενός συστήματος που τους οδηγεί σε πλήρες αδιέξοδο

Του Νίκου Μουζέλη

Ο Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο LSE (London School of Economics)

www.ethnos.gr