Ιερά Μονή Κοζύλης, στον Αρχάγγελο Πρέβεζας.

 

Δυο χιλιόμετρα από τον Αρχάγγελο, στους πρόποδες του Μαρτυρικού Ζαλόγγου, σε λίγα μέτρα απόσταση επί της Εθνικής οδού Άρτας- παραλίες Πρέβεζας που οδηγεί ντόπιους και ξένους στις πανέμορφες παραλίες του Ιονίου. Είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι η Ιερά Μονή Κοζύλης. Και συγκεκριμμένα το παλιό καθολικό μιας σπουδαίας μονής, που φαίνεται ότι υπήρξε και έδρα Επισκόπου της επισκοπής Κοζίλης, που ιδρύθηκε μετά την παρακμή της Νικόπολης πριν από το 1020, και είναι ό,τι απόμεινε από την μεσαιωνική πόλη Κοζύλη ή Κοψήλη.

Κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας η επισκοπή Κοζίλης αρχίζει σιγά σιγά να λησμονιέται και μένει μόνο η ομώνυμη μονή.

Η μονή παρήκμασε στο β' μισό του 19^ου αιώνα και περιήλθε στη μονή Ζαλόγγου ως μετόχι της, ώσπου τελικά διαλύθηκε.

Η χρονολογία ίδρυσης της μονής δεν είναι γνωστή. Πιθανόν να ανάγεται στον 8^ο αιώνα.

Κατά τον Φ. Οικονόμου, εδώ έζησε το υπόλοιπο της ζωής του ο Ιωάννης ο Απόκαυκος (1200-1230), πρόσφατη επιγραφή, πάνω από την νότια είσοδο, πληροφορεί σχετικά τον προσκυνητή. 

Ο ναός της μονής είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το καθολικό είναι μονόχωρο με νάρθηκα.

Ο κυρίως ναός καλύπτεται στο κέντρο με ευρύ και χαμηλό πολυγωνικό τρούλο, σχεδόν κυκλικό. Στο εσωτερικό υπήρχαν τοιχογραφίες, από τις οποίες διασώθηκαν μερικά ασήμαντα λείψανα.

Ο ναός είναι κτίσμα βυζαντινής εποχής στον οποίο έγιναν μεταγενέστερες επεμβάσεις ( επίχριση όλων των πλευρών, τρεις αντερίδες στη βόρεια πλευρά, ανοιχτό προστώο στη νότια κ.α) που αλλοίωσαν αρκετά τη μορφή του,

Το καθολικό, στην σημερινή μορφή του, χτίστηκε και αγιογραφήθηκε με έξοδα του Χρήστου Σκαμπέρη το 1785, σύμφωνα με επιγραφή στο υπέρθυρο, την οποία διάβασε το 1934 ο Χρήστος Σούλης. Μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, με πρόναο, κυρίως ναό και Άγιο Βήμα, διαθέτει δυο χαμηλές εισόδους, μια στην δυτική και μια στην νότια πλευρά.

Το φως μπαίνει με μεγάλη φειδώ από τα στενά παραθυράκια του τρούλου και της κόγχης του ιερού.

Με δυσκολία διακρίνονται κάποια σπαράγματα τοιχογραφιών. 

Τα ερείπια στον εξωτερικό χώρο ανήκουν στο βαπτιστήριο.

Ερείπια βυζαντινού κτίσματος σώζονται νοτιοδυτικά του ναού.

Η μεγάλη περιουσία του μοναστηριού, δάση δρυός κ.ά. αποδόθηκε το 1930, έτος διάλυσης της, στα σχολεία της περιοχής, τα οποία ήδη συντηρούσε κατά τους προηγούμενους αιώνες.

Στη μονή έχουν γίνει ανασκαφικές εργασίες και έχει κριθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο, σύμφωνα με ΦΕΚ 964/1.10.1977.