Η εορτή των Χριστουγέννων στο Βυζάντιο

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ Ν. ΠΡΕΒΕΖΗΣ

Η εορτή των Χριστουγέννων στο Βυζάντιο

Της συνεργάτιδας της Εταιρείας ,

Κας. Μαρίας Κ. Λιακάκη, Ιστορικού-Διδάκτωρος Βυζαντινής Ιστορίας του Ε.Κ.Π.Α.

Η δεσποτική εορτή των Χριστουγέννων αποτελεί κορυφαία εορτή της Χριστιανοσύνης¹. Τον 3ο αιώνα η εορτή της Γέννησης του Χριστούδεν ήταν αυτοτελής, αλλά εορταζόταν την 6η Ιανουαρίουμαζί μετα Θεοφάνειαή Επιφάνεια, εορτή συγκεντρωτική, αφού εορτάζονταν πολλά γεγονότα της επίγειας ζωής του Χριστού (όπως η Γέννηση, η προσκύνηση των μάγων, η Βάπτιση στον Ιορδάνη με τη φανέρωση τηςΑγίας Τριάδος, το εν Κανά θαύμα, κ.α.).

Τον 4ο όμως αιώνα, ύστερα από πολλές συζητήσεις, καθιερώθηκε(το 354 μ.Χ.) από την εκκλησία της Ρώμης η 25η Δεκεμβρίουως ημέρα εορτασμού της γέννησης του Χριστού². Έτσι, η Ανατολή παρέλαβε από τη Δύση τη συγκεκριμένη εορτή. Στην Κωνσταντινούπολη τα Χριστούγεννα εορτάστηκαν, για πρώτη φορά,ξεχωριστά από τα Θεοφάνειαστις 25 Δεκεμβρίου του 379³ από τονΆγιο Γρηγόριο Ναζιανζηνότον Θεολόγο, που τότε είχε εκλεγεί στον αρχιεπισκοπικό θρόνο⁴. Στην ομιλία που εκφώνησε εκείνη την ημέρα στον ναό της Αγίας Αναστασίας, ο Γρηγόριος αναγγέλλει τη Γέννηση τουΧριστού μετον χαρμόσυνο ύμνο «Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε· Χριστός ἐξοὐρανῶν, ἀπαντήσατε· Χριστός ἐπίγῆς, ὑψώθητε»⁵. Το παράδειγμα της Κωνσταντινουπόλεως ακολούθησαν αργότερα η Αντιόχεια (386)⁶, η Βηθλεέμ (432)⁷ και άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας.

Τις παραμονές των μεγάλων εορτών, όπως τα Χριστούγεννα, υπήρχε η συνήθεια να καλλωπίζονται οι οικίες και να στολίζονται οι πόρτες και τα παράθυρά τους, επίσης νακαθαρίζονται οι δρόμοι με εντολή του ἐπάρχου της Πόλεως και να στολίζονται οι διάφοροι στύλοι με δεντρολίβανο, κλαδιά μυρτιάς και άνθη της εποχής⁸.

Το πρωί της 25ης Δεκεμβρίου γέμιζαν οι ναοί από κόσμο, που ερχόταν για να παρακολουθήσει τη θεία λειτουργία και να ακούσει: «Ἡ Παρθένος σήμερον,τὸν ὑπερούσιον τίκτει, καὶ ἡ γῆτὸΣπήλαιον, τῷἀπροσίτῳ προσάγει».Μάλιστα, οι πιστοί για να τιμήσουν τη γέννηση του Χριστού και σύμφωνα με τα παραπάνω λόγια του κοντακίου, κάθονταν μέσα στην εκκλησία με τέτοιον τρόπο, έτσι ώστε να δίνεται η εντύπωση σπηλαίου, και στο κέντρο τοποθετούσαν ένα στρώμα πάνω στο οποίο ξάπλωνε ένα παιδί που παρίστανε τον Χριστό⁹.

Κατά τη διάρκεια του Δωδεκαήμερου τα παιδιά γυρνούσαν τις οικίες από τις πρώτες πρωινές ώρες μέχρι αργά το βράδυ και έλεγαν τα κάλαντα συνοδεία μουσικών οργάνων. Απηύθυναν και εγκώμια προς τους ιδιοκτήτες, όπως σήμερα: «πολλά πάμε τ’ αφέντη μας, ας πούμε της κυράς μας». Επειδή, όμως, στο τέλος ζητούσαν πάντα την αμοιβή τους, τα κάλαντα αποκαλούνταν αγύρτικα και οι καλανδιστέςαγύρταιήμηναγύρται¹⁰. Οι καλανδιστές δεν ήταν μόνο παιδιά, αλλά και ενήλικες, οι οποίοι περιφέρονταν με ορχήστρες από οικία σε οικία μέχρι τη νύκτα και δεν έφευγαν χωρίς την αμοιβή τους¹¹.

Επίσης, την ημέρα των Χριστουγέννων, με την άδεια και την παρουσία του αυτοκράτορα και μεγάλου πλήθους θεατών, τελούνταν ιπποδρομίες,προκαλώντας την αντίδραση της εκκλησίας, η οποία ζητούσε επιτακτικά να μην γίνονται τέτοια θεάματα τις ημέρες των εορτών, ώστε ο κόσμος να προσέρχεται στην εκκλησία¹².

Η τελετουργική πομπή του βυζαντινού αυτοκράτορα προς την Αγία του Θεού Σοφία ανήμερα της εορτής των Χριστουγέννων γινόταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα, όπως περιγράφει τον 10ο αιώνα ο Κωνσταντίνος ΣΤ΄ ο Πορφυρογέννητος στο έργο του Περὶτῆς Βασιλείου Τάξεως. Το πρωί της 25ης Δεκεμβρίου ξεκινούσε η επίσημη τελετή της της ένδυσης του αυτοκράτορα με πολυτελή αυτοκρατορικά ενδύματα. Ο αυτοκράτορας έβγαινε από τον αυτοκρατορικό κοιτώνα και εισερχόταν στο Χρυσοτρίκλινο για να προσευχηθεί μπροστά στην ένθρονηεικόνα του Χριστού. Αξιωματούχοι, ντυμένοι με πολυτελή ενδύματα ανάλογα με τη θέση τους, έρχονταν για να ασπαστούν τον αυτοκράτορα και όλοι μαζί κατευθύνονταν στο παλάτι της Δάφνης, όπου ο αυτοκράτορας ενδυόταν το βασιλικό ένδυμα και το στέμμα.Εκεί προστίθεντο στην πομπή οι αξιωματούχοι κρατώντας τα αυτοκρατορικά όπλα και τα ιερά σύμβολα, τον σταυρό του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τη ράβδο του Μωυσή, τα οποία προπορεύονταν. Η πομπή διέσχιζε τη Μέση οδό και περνούσε από έξι συγκεκριμένα σημεία, όπου ο αυτοκράτορας επευφημείτο από εκπροσώπους του Δήμου των Βενέτων και των Πρασίνων καιακούγονταν μελωδικές ευχές προς τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Όταν η μεγάλη αυτοκρατορική πομπή κατέληγε στην Αγία Σοφία,ο αυτοκράτορας εισερχόταν στον εξωνάρθηκατου ναού, και εκεί αυτοκρατορικός αξιωματούχος έβγαζε από το κεφάλι του το αυτοκρατορικό στέμμα. Στη συνέχεια, περνούσε στον νάρθηκα, όπου τον υποδεχόταν ο πατριάρχηςμαζί με την ακολουθία του και όλοι μαζί εισέρχονταν στον κυρίως ναό¹³.

Κατά την επιστροφή του στα ανάκτορα, ο αυτοκράτορας, λόγω της ημέρας, παρέθετε επίσημο γεύμα, στο οποίο προσκαλούνταν και δώδεκα φτωχοί, κατά τον αριθμό των Αποστόλων. Επίσης, έδινε εντολή να μην συλλαμβάνονται και να μην φυλακίζονται εκείνη την ημέρα πολίτες για ελαφριά αδικήματα, όπως και να αποφυλακίζονται όσοι δεν είχαν τελέσει σοβαρό έγκλημα¹⁴.

1῾Η γάρ ἐπί τῇθεοφανείᾳ τοῦμονογενοῦςΥἱοῦχάρις, ἡ διάτῆςἐκ Παρθένουγεννήσεωςἀναδειχθεῖσα τῷκόσμῳ, οὐχ ἁπλῶςἐστινἁγία πανήγυρις, ἀλλάἁγία ἁγίων, καί πανήγυρις πανηγύρεων,Γρηγόριος Νύσσης, «Ἐπιτάφιος Λόγος εἰςτόνἴδιονἀδελφόντόν Μ. Βασίλειον», PatrologiaeGraeca,τ. 46, στηλ. 789A.

2Βλ. H. Stern, Le calendrier de 354. Étude sur son texte et ses illustrations, Paris 1953.

3Τῇμένοὖνγεννήσειτάεἰκόταπροεορτάσαμεν, ἐγώτεὁτῆςἑορτῆςἔξαρχος, καίὑμεῖς, καίπᾶνὅσονἐγκόσμιοντεκαίὑπερκόσμιον. Μετὰἀστέροςἐδράμομεν, καὶμετὰ Μάγων προσεκυνήσαμεν, μετὰ ποιμένων περιελλάμφθημεν, καὶμετὰἀγγέλωνἐδοξάσαμεν....,αναφέρει σε ομιλία του στην εορτή των Θεοφανείων ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, στις 6 Ιανουαρίου του 381, υπενθυμίζοντας την προηγούμενη εορτή των Χριστουγέννων και δηλώνοντας με την αναφορά «ἐγώ τε ὁ τῆςἑορτῆςἔξαρχος» ότι αυτός εισήγαγε τον ξεχωριστό εορτασμό της Γέννησης του Χριστού στην Κωνσταντινούπολη.

4Η εκλογή του ιεράρχη στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως είχε γίνει μετά την άνοδο του Θεοδοσίου Α΄ στον αυτοκρατορικό θρόνο, στις 19 Ιανουαρίου του 379.

5ΓρηγόριοςΘεολόγος, «Λόγος ΛΗ΄ εἰςτάΘεοφάνεια, εἴτουν Γενέθλια τοῦΣωτῆρος», PatrologiaeGraeca 36, στηλ. 312A.

6Τον εορτασμό εισήγαγε ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, βλ.Ιωάννης Χρυσόστομος, «Λόγος πανηγυρικός εἰςτήνγενέθλιονἡμέραντοῦΣωτῆροςἡμῶν ᾿ΙησοῦΧριστοῦ», PatrologiaeGraeca 49, στηλ. 351. J. Quasten, Initiation aux Pères, III, Paris, 1963,.σ. 637.

7H. Kellner, Heortologieoder das Kirchenjahr und die Heiligenfeste in ihrer geschichtlichen Entwicklung, Freiburg 1901, σ. 83.

8ὶΚωνσταντίνοςΠορφυρογέννητος, Περί τῆς Βασιλείου Τάξεως, έκδ. A. Reiske,Constantini Porphyrogenitiimperatoris de cerimoniisaulaeByzantinae,τ. II,4_3-6. Φ. Κουκουλές, ΒυζαντινώνΒίοςκαιΠολιτισμός, τ. Στ΄, Αθήνα 1955, σ.152.

9Κατά τη μαρτυρία του Θεοδώρου Βαλσαμώνος, Σύνταγμα των Θείων και Ιερών Κανόνων, έκδ. Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, τ. 2, Αθήνα 1852, σ. 494.

10I. Tzetzae, HistoriarumVariarumChiliades, τ. XIII, Lipsiae 1826, σ. 491_246-252.

11Κουκουλές, ό.π., σ. 153.

12Κουκουλές, ό.π.,σ. 153.

13Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, ό.π. σ. 6₇-11₉

14Κουκουλές, ὀ.π., σ. 154.