ROMIANEWS: 18-19 Νοεμβρίου 1940: Η τιτανομαχία της Βήσσανης.

Τρίτη 31 Οκτωβρίου 2017

18-19 Νοεμβρίου 1940: Η τιτανομαχία της Βήσσανης.

Βησσανιώτες μαχητές. Φωτογραφικό στιγμιότυπο από το μέτωπο. Διακρίνονται: Πατσούρας Ανδρέας, Χατζής Χρήστος, Κωστάκης Θωμάς, Στάθης Γεώργ., Μαρούκης Ελευθ., Βοσινάκης Στέφ., Ανθ/γός, Μπούτζος Παναγ., Σάσσης Λέανδρος, Βαϊμάκης Νικόλ., Ράπτης Ευάγγ., Τζάκος Απόστολος.

Η νικηφόρα μάχη της Βήσσανης εντάσσεται στις επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού για επανάκτηση των εδαφών της παραμεθορίου που είχαν καταληφθεί από τα ιταλικά στρατεύματα τις πρώτες ημέρες του πολέμου οπότε τα τμήματα προκαλύψεως της 8ης Μεραρχίας εκτελούσαν υποχωρητικό ελιγμό παρασύροντας τον αντίπαλο μέχρι τη γραμμή Καλπάκι-Καλαμάς.Το σημερινό μας δημοσίευμα αφορά το χρονικό διάστημα (μέσα Νοεμβρίου 1940) κατά το οποίο η διλοχία του Τάγματος Δελβινακίου απελευθέρωσε τη Βήσσανη μετά απο σφοδρές μάχες και περιλαμβάνει πολύτιμες ιστορικές μαρτυρίες από ανθρώπους που έλαβαν μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις που αναφέραμε.

►15 Νοεμβρίου 1940

Η αποτρόπαια εικόνα προ της αμυντικής γραμμής

αφήγηση Αθανάσιου Μάνου, μαχητή του '40, από τις Ποντικάτες Πωγωνίου το 2007

«Δεν θα ξεχάσω ποτέ όσα είδα μόλις άρχισε η αντεπίθεση του στρατού μας στο Καλπάκι, Ήμουν στις τηλεφωνικές γραμμές. Με διέταξε ο λοχίας επικεφαλής να πάω ένα φάκελο κλειστό στα Δολιανά σε κάποιον αξιωματικό, αν θυμάμαι καλά το Φριζή. Ανέβηκα σε μια μοτοσυκλέτα και ο μοτοσυκλετιστής πέρασε το Χάνι Καραγκιόζη και πήγαινε προς Δολιανά.
Ο δρόμος ήταν γεμάτος από μοτοσυκλέτες, ποδήλατα, κατεστραμένα αυτοκίνητα, υλικά και πολλούς νεκρούς Ιταλούς. Όσα είδα εκεί δεν θα τα ξεχάσω. Ο μοτοσυκλετιστής δεν εύρισκε δρόμο να περάσει και πολλές φορές περνούσε πάνω από τα πτώματα των σκοτωμένων Ιταλών. Η μυρουδιά από τα πτώματα ήταν ανυπόφορη. Από το Καλπάκι μέχρι τη γέφυρα του Καλαμά ίδια εικόνα φρίκης, νεκροί Ιταλοί και κομμάτια από σάρκες. Έφθασα στα Δολιανά πήγαμε στο Σχολείο που ήταν οι αξιωματικοί έδωσα τον κλειστό φάκελο και γυρίσαμε στην έδρα από τον ίδιο δρόμο και είδαμε την ίδια φοβερή εικόνα του πολέμου»

Και συνεχίζουμε με το Ημερολόγιο του λοχία Ελευθερίου Θάνου από την Μερόπη Πωγωνίου που ανήκε στο Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου.

►16 Νοεμβρίου 1940

«Κάναμε βόλτα εντός του χωριού (Μεσοβούνι) και μέσα στα σπίτια, τα οποία είναι εγκατελειμμένα από τους ιδιοκτήτες και λεηλατημένα από τον εχθρό.Υπάρχουν μόνο 5-6 γρηές, οι οποίες μόλις στέκουν στα πόδια τους από τις ταλαιπωρίες του άτιμου εχθρού και το μαρτύριο της πείνας, δίψας, ζωντανής ξεχωρισιάς.Μας ήλθε εν ολίγοις, ίλιγγος και το μίσος μας προς τον εχθρόν έχει φθάσει στο κατακόρυφον. Δώσαμε ψωμί στις άτυχες γρηές. Τις περιθάλψαμε ιατρικώς».

►17 Νοεμβρίου 1940

«Γίνεται στα πέριξ μέρη σφοδρός βομβαρδισμός αεροπορίας. Το βραδάκι πηγαίνουμε προς κατάληψιν του Μαυροβουνίου. Με προφύλαξιν κατ' αρχήν. Μόλις όμως βεβαιωθήκαμε πως δεν υπάρχει εχθρός ανεβήκαμε αμέσως το ύψωμα και καταυλίσαμε στα αριστερά του χωριού. Είναι κι εδώ τα ίδια με το Μεσοβούνι και κάτι παραπάνω».

►18 Νοεμβρίου 1940

«Πρωί πορευόμεθα προς Βήσσανη μέσω Άνω Ραβενίων. Το ίδιο με τα προηγούμενα χάλια.Διανυκτερεύσαμε άνωθεν ΞηρολάκκοΚυκλοφορεί φήμη πως στα χωριά που δεν φύγαν οι κάτοικοι δεν έμεινε κανείς. Φωνάζουμε να προχωρήσωμε οπωσδήποτε, με την ελπίδα να προλάβουμε τους δικούς μας, που τους έχουν όμηρους».

Η αγωνία για την τύχη των δικών τους που τους άφησαν με τη σύμπυξη είναι καταφανής. Και εκεί ο μαχητής ζητάει να προχωρήσουν γρήγορα, αδιαφορώντας για τις συνέπειες των συγκρούσεων που αναπόφευκτα θα ακολουθήσουν:

«Φωνάζουμε να προχωρήσωμε οπωσδήποτε, με την ελπίδα να προλάβουμε τους δικούς μας που τους έχουν όμηρους»!

Μεγαλείο ψυχικού σθένους και υψηλού φρονήματος. Η έννοια του αγώνα «υπέρ βωμών και εστιών» δεν είναι ένα ρητορικό σχήμα, ούτε ένας εορταστικός λόγος. Είναι η αγωνία του πολεμιστή για τους δικούς του που αψηφά και τη χειρότερη έκβαση.

Τα όσα λίγα και απλά γράφει ο λοχίας Θάνος για τα άδεια από κατοίκους χωριά Μεσοβούνι, Μαυροβούνι και Άνω Ραβένια, με τα σπίτια ανοιχτά και λεηλατημένα είναι μία ακόμη επιβεβαίωση για τα δεινά που υπέστησαν τα χωριά που βρέθηκαν για λίγες έστω μέρες στην κατοχή των Ιταλών, και ασφαλώς βλέποντάς τα ο λοχίας πολεμιστής εκεί, θα σκέπτεται πάλι ότι και το δικό του σπίτι θα έχει την ίδια τύχη.

Για τις ημέρες αυτές από 13 έως 18 Νοεμβρίου ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Σπύρος Παγούνης σε δημοσιεύματα και σημειώσεις έχει και τη δική του προσωπική μαρτυρία:

«Ο Ταγματάρχης Τζανής Αλεβιζάτος, όλο το 7ήμερο 13-19/11/1940 της εξόδου μας από την αμυντική γραμμή του Καλπακίου βρίσκονταν επί κεφαλής των μαχομένων τμημάτων της Διλοχίας Δελβινακίου (ο 1ος Λόχος Καστάνιανης είχε υπαχθεί στο 40 Σύνταγμα λόγω θέσεώς του κατά την υποχώρηση), που ήταν το πρώτο Ελληνικό τμήμα που πέρασε την αμυντική γραμμή Καλπακίου κι επιχείρησε την πρώτη επιθετική Ελληνική ενέργεια κατά των Ιταλών στον Προφήτη Ηλία των Δολιανών.α) Στις 13/11/1940 επί κεφαλής των τμημάτων έφθασε με τον λοχαγό Παπακώστα και τους ανθυπολοχαγούς Παγούνη και Εφραιμίδη ανάμεσα στο πανδαιμόνιο των εχθρικών πυρών πυροβολικού κατ' αρχήν κι έπειτα πεζικού και όλμων με τους 15-20 πρώτους στρατιώτες στον Προφήτη Ηλία Δολιανών. Κι είχαμε εκεί με την κατοχή του υψώματος και τους πρώτους 10 Ιταλούς αιχμαλώτους και λάφυρα όπλα, ολμίσκους και ένα φορητό ασύρματο (που εμείς δεν ξέραμε τι εστί τούτο). Εκεί στο εκκλησάκι του Αηλιά είδα τον Ταγματάρχη να γονατίζει και να φιλάει με σεβασμό τον πρώτο τραυματία δεκανέα Καραδημήτρη»,

Μια αναπόφευκτη διακοπή και ένα αναπόφευκτο σχόλιο για τον στοργικό και πατρικό ασπασμό του τραυματία δεκανέα από τον Διοικητή του Τάγματος Τζανή Αλεβιζάτο, μέσα στον πολεμικό πυρετό και στον ορυμαγδό της μάχης, αποτελεί μια ανθρώπινη στιγμή, της ψυχικής επαφής που είχε σφυρηλατηθεί μεταξύ του αξιωματικού και των στρατιωτών του Τάγματος. Ας αναζητήσει κι εδώ ο μελετής της ιστορίας του πολέμου εκείνου, το ύψος του φρονήματος των μαχητών του έπους του '40, όπως δεν τα γράφουν οι εκθέσεις των επιχειρήσεων και οι αναφορές των επιτελείων.

Και συνεχίζει ο Παγούνης:

«Εκεί, γιατί εκεί έπρεπε να διανυκτερεύσουμε, εκεί εζήσαμε όλοι μας τη φρικαλέα, αγωνιώδη και εφιαλτική νύκτα της 13/14 Νοεμβρίου, εκεί επάνω στον Προφήτη Ηλία με τα καταιγιστικά συνεχή και αδιάκοπα όλη τη νύχτα πυρά του Ιταλικού πυροβολικού που όλοι μας παρακαλούσαμε: «Θεέ μας ξημέρωσε για μας μια σου καλή καινούργια μέρα».β) Κι από τις 14-17 Νοεμβρίου 1940 οδήγησε τα τμήματά μας σε σκληρές και αιματηρές μάχες στην άλωση των θέσεων που κατείχαν οι Ιταλοί που πρόβαλαν σ' όλες τις περιπτώσεις «σθεναράν αντίστασιν», στις περιοχές Μεσοβουνίου, Μαυροβουνίου, Άνω Ραβενίων με πλούσια λάφυρα: α) ολόκληρη Ιταλική πυροβολαρχία των 65 μετά των ημιόνων της, β) 25 Ιταλούς αιχμαλώτους και γ) οπλισμό πεζικού και ολμίσκους. (Τα ανωτέρω εκτίθενται στις σελίδες 21-2 7 του β' τόμου της Ιστορίας Στρατού ΓΕΣ: Η Ελληνική αντεπίθεση 14/11/1940 έως 6/11941)γ) και τέλος φθάνουμε στο διήμερο 18 και 19 Νοεμβρίου 1940 στην τιτανομαχία της Βήσσανης.Μαζί με τους πρώτους στρατιώτες με τον Ταγματάρχη σκαρφαλώνουμε τη νύχτα 17/18 Νοεμβρίου στη χαράδρα του Γορμού και φθάσαμε στα βράχια του Αγίου Αθανασίου «ημίσειαν ώραν προ της έω» με γέρας της νίκης 35 Ιταλούς αιχμαλώτους.Και μείναμε εκεί γαντζωμένοι στα βράχια «με νύχια και με δόντια» όλη τη φρικαλέα εκείνη μέρα, που τα καταιγιστικά πυρά πυροβολικού, όλμων και πεζικού και οι συνεχείς αντεπιθέσεις των Ιταλών δεν μας άφησαν ούτε λίγων λεπτών ανάσα να πάρουμε.

Το εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου Βήσσανης

Εκεί ως αργά το βράδυ ζήσαμε ώρες και στιγμές φρικτής αγωνίας κολλημένοι στα βράχια. Εκεί εγίναμε ένα με τα ριζιμιά λιθάρια και καμμία δύναμη δεν μπορούσε να μας ξεκολλήσει, Εκεί μείναμε πιστοί στην προσταγή της Πατρίδας «θάνατος επί τόπου», που είναι το σύνθημα και ο όρκος όλων μας.
Ημέρα δοκιμασίας και αγωνίας. Νηστικοί και διψασμένοι και μόνο όταν σκοτείνιασε για καλά και οι αντενέργειες του εχθρού είχαν κάπως κοπάσει οι στρατιώτες βρήκαν την ευκαιρία να ροκανίσουν λίγη ξερή γαλέτα κι εμείς φάγαμε λίγο πιλάφι που ο αφοσιωμένος στον Ταγματάρχη του στρατιώτης Τσέπας Δ. φρόντισε να μας φέρει. Εκεί ανάμεσα στους στρατιώτες μας ανάμεσα στους βράχους περάσαμε άλλη μια νύχτα αγωνίας, που διακόπτονταν από τις εχθρικές οβίδες πυροβολικού (το δικό μας πυροβολικό ούτε που ακούστηκε ούτε που φάνηκε πουθενά), που ευτυχώς πολλές δεν έσκαγαν κι άλλες έπεφταν πίσω μας στα νερά της χαράδρας του Γορμού. Εκεί ως τα ξημερώματα της 19 Νοεμβρίου 1940.
Ετσι ώς τα χαράματα της 19ης Νοεμβρίου που είχε διαταχθεί από το προϊστάμενο κλιμάκιο η επιθετική ενέργειά μας προς Βήσσανη με προγραμματισμένη υπόσχεση (τόλεγε η έγγραφη διαταγή) προπαρασκευής προ της έω του Πυροβολικού (που κι όταν ο ήλιος πάει γιόμα και τα τμήματά μας είχαν προχωρήσει ούτε φάνηκε ούτε ακούστηκε).
Και την χαραυγή εξορμώμεν ακάθεκτοι με επί κεφαλής τον Διοικητή του Τάγματος Αλεβιζάτον προς Βήσσανην (γράφει κάποιος στο ημερολόγιό του) βήμα προς βήμα με αψιμαχίες με τα υπολείμματα των Ιταλών, γιατί αρκετές δυνάμεις τους είναι ταμπουρωμένες στα σπίτια του χωριού, καταλαμβάνεται η περιοχή από τον Άγιο Αθανάσιο ως το εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων και τις πρώτες καλύβες ανατολικά του χωριού, που πίσω από τις πέτρινες μάντρες τους ξανασαίνουν και οι άνδρες μας για την τελική προσπάθεια.
Οι αντιστάσεις των Ιταλών από τα σπίτια του χωριού είναι ακόμα σοβαρές, αλλά πιο σοβαρά και επικίνδυνα είναι τα πυρά πολυβόλων που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε την ακριβή θέση τους.
Τα πολυβόλα αυτά ξυρίζουν τη στέγη των Αγίων Αποστόλων και σφυρίζουν εκκωφαντικά ανάμεσα στα δένδρα σ' όλη την περιοχή, γιατί, φαίνεται, παρατήρησαν τις κινήσεις μας να κατοπτεύσουμε και να προσδιορίσουμε τη θέση τους. Με τις διόπτρες του Ταγματάρχη από τη θέση του Αγίου Βήματος των Αγίων Αποστόλων και το κενό μεταξύ αυτού και του κορμού μιάς πελώριας βαλανιδιάς εντοπίζουμε τη θέση των πυρών πολυβόλων που προέρχονται από το εκκλησάκι του Αγίου Κοσμά που βρίσκεται στο ύψωμα βορείως του χωριού και της θέσεως που βρισκόμαστε. Από εκεί ήταν το μεγάλο κακό...

Ο Άγιος Κοσμάς Βήσσανης

Γίνεται σύσκεψη αξιωματικών για την ενέργεια εξουδετέρωσης του επικίνδυνου στόχου.Και ξαναπαίρνει για μία ακόμη φορά τα κιάλια ο Ταγματάρχης για να κατοπτεύσει όλη την περιοχή και να δώσει την τελική μορφή στις ενέργειες των τμημάτων μας.Και ενώ οι άλλοι συζητούμε προφυλαγμένοι στην απυρόβλητη πλευρά των Αγίων Αποστόλων, ακούμε τους στρατιώτες από τις πέτρινες μάντρες των αλωνιών να φωνάζουν:«Ο Ταγματάρχης έπεσε, χτυπήθηκε».
Σαστισμένος τρέχω πρώτος στο σημείο εκείνο και βρίσκομαι μπροστά σε μια φρικτή εικόνα.Ο Ταγματάρχης πεσμένος ανάσκελα με χέρια και πόδια ακίνητα και το βλέμμα του άπλανο λες και ήταν καρφωμένο σε κάποιο σημείο στο άπειρο. Την πρώτη μου έκπληξη διαδέχεται η φωνή του καθήκοντος.
- Πρόσφερε τη βοήθειά σου.
Πλησιάζω και γονατίζω μπρος στο ακίνητο σώμα. Τα μάτια ορθάνοιχτα μου φαίνονται τώρα σαν να ζητούν βοήθεια. Κάποιο δάκρυ φαίνεται στην άκρη και κάτω από το αριστερό μάτι μία μικρή οπή που βγαίνουν και αναπηδούν αιματωμένοι αφροί. Είναι η είσοδος της καταραμένης σφαίρας.
Απλώνω τα χέρια μου ν' ανασηκώσω, ν' αναγείρω το κεφάλι και το δεξί μου χέρι που μπήκε κάτω από το λαιμό βουτήχτηκε στο ζεστό αίμα που έτρεχε ποταμηδόν από την έξοδο της σφαίρας στον αυχένα. Όλη η φρικιαστική σκηνή δεν κράτησε παρά ελάχιστα δευτερόλεπτα και μέσα στη σαστιμάρα μου και στην απόγνωσή μου ακούω σαν κάποιο μακρινό απόηχο:
- Κύριε ανθυπολοχαγέ, φύγε από κει, βάλλεσαι, φυλάξου.
- Σπύρο Παγούνη, φύγε από κει. Βάλλεσαι, φυλάξου.
Η τελευταία αυτή φωνή με συνέφερε από τον αλλοτινό κόσμο που βρισκόμουν. Ήταν η φωνή του χωριανού μου λοχία Σπύρου Ζιάγκου που με συνέφερε από το φρικτό δράμα που ζούσα εκείνη τη στιγμή και μ' έκανε να αντιληφθώ τον κίνδυνο που κι εγώ διέτρεχα από τις σφαίρες που σφύριζαν γύρω μου από το καταραμένο πολυβόλο σε κείνο το ύψωμα που θέλαμε να εξουδετερώσουμε. Με τους συναδέλφους μεταφέραμε τον ηρωικό ταγματάρχη στο απυρόβλητο για κάθε δυνατή περίθαλψη.
Αλλά δυστυχώς ήταν πολύ αργά. Η υψηκάρηνος δρυς έπεσε και κεί-τεται άψυχη και άφωνη στο χώμα....
Μία σφαίρα πολυβόλου τον βρίσκει στο αριστερό στέλεχος της διόπτρας και με είσοδο κάτω από τον αριστερόν οφθαλμόν τραυματίζει ό,τι ευγενές υπάρχει εις τον άνθρωπον, τον εγκέφαλον και εξέρχεται δια της αριστεράς καρωτίδος...

Το εξωκλήσι των Αγίων Αποστόλων - Βήσσανη. Δίπλα η αιωνόβια Βελανιδιά.

Είκοσι λεπτά ήρκεσαν δια να δώσει την τελευταίαν του πνοήν και η ψυχή του ανάλαφρη να πετάξει προς το «ΠΑΝΘΕΟΝ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ» αναφέρει ο γιατρός Ανδρέας Κώτσης από τη Λίμνη που ήταν και αυτός μαζί μας στην πρώτη γραμμή και φρόντισε να του προσφέρει τις πρώτες βοήθειες της επιστήμης. Το τέλος είχε επέλθει.
Όλοι, αξιωματικοί και στρατιώτες κλαίμε τον ήρωα Ταγματάρχη, αλλά και το στοργικό πατέρα των στρατιωτών, που στην ολιγόμηνη ζωή του μαζί μας μόνο αισθήματα πατρικής στοργής έδειχνε προς τους άνδρες του και όλοι τον αγαπούσαν και τον σέβονταν.Ένας στρατιώτης τον είχε χαρακτηρίσει: Ύψος δυσθεώρητον ανθρώπου και αξιωματικού.Οι τρομερές και εφιαλτικές αλλά και ηρωικές μέρες 18 και 19 Νοεμβρίου 1940 νύχτωσαν με ένα τρομερό απολογισμό ένα βαρύ τίμημα.
«Η Διλοχία Δελβινακίου επιτεθείσα κατά της κωμοπόλεως Βησσάνης κατέλαβε ταύτην και τα δυτικά αυτής υψώματα κατόπιν αγώνος εκ του συστάδην. Κατά τον αγώνα τούτον έπεσαν επί του πεδίου της μάχης ο Διοικητής του Τάγματος Δελβινακίου Ταγματάρχης Αλεβιζάτος Τζαννής ευρισκόμενος στην πρώτην γραμμήν των μαχητών.Ακόμη έπεσε και ο ανθυπολοχαγός Παπαγεωργίου Ιωάννης και 18 στρατιώτες».
Ετραυματίστηκαν 6 αξιωματικοί (οι δύο Διοικητές Λόχων) ευτυχώς όλοι ελαφρά και σύντομα γύρισαν στα τμήματά τους και 82 στρατιώτες. (Ιστορία Στρατού ΓΕΣ ως ανωτέρω σελ. 28-31 τόμος Β') Ο Ταγματάρχης Αλεβιζάτος Τζαννής είναι ο πρώτος ανώτερος αξιωματικός που έπεσε επί του πεδίου της μάχης 19/11/1940. Πίνακας φονευθέντων αξιωματικών.(Ιστορία Στρατού ΓΕΣ τόμος Β'σελ.289).
Και η θλιβερή εικόνα συμπληρώνεται:
Έξω από το εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων ο Ταγματάρχης Αλιβιζάτος Τζαννής, νεκρός, αφού οι ιατρικές βοήθειες υπήρξαν ατελέσφοροι και οι αξιωματικοί και στρατιώτες ολόγυρά του να κλαίνε. Και στο πεδίο της μάχης άλλοι νεκροί που περιμένουν ταφή. Και ποιος θα τα θάψει και θα τα κλάψει;
Μέσα στο εκκλησάκι οι τραυματίες αξιωματικοί όπου δέχονται τις πρώτες βοήθειες επιδέσεως τραυμάτων. Οι στρατιώτες ταμπουρωμένοι στις πέτρινες μάντρες των αλωνιών περίλυποι και αμήχανοι και κατηφείς. Κάπου-κάπου ακούγονται βογκητά τραυματία και το καταραμένο πολυβόλο δεν επιτρέπει στους τραυματιοφορείς να προσφέρουν βοήθεια και δεν εννοεί να σταματήσει. Και τέλος 2 λοχαγοί (ο διοικητής του 3ου Λόχου και ο υπασπιστής του Τάγματος) και ο επιτελής ανθυπολοχαγός συσκέπτονται περί του πρακτέου. Και το πρακτέο είναι πολύ δύσκολο.
Σιγά - σιγά ήρθε το σκοτάδι. Τα εχθρικά πυρά στην αρχή αραίωσαν και τέλος σταμάτησαν. Κι οι Ιταλοί με τη βοήθεια της νύχτας κατόρθωσαν να διαφύγουν στο Κουτσόκρανο».
»Κάθε φορά που αναλογίζομαι όλα αυτά τα γεγονότα, και συμβαίνει αυτό συχνά και έντονα, γιατί είναι ολοζώντανες οι στιγμές εκείνες στην ψυχή μου, που μοιραστήκαμε όλοι τις ταλαιπωρίες, αλλά και τις στιγμές χαράς και μεγαλείου, γιατί υπήρξαν και μάλιστα και τέτοιες στιγμές στο 7ήμερο 13-19/11/1940, δεν μπορώ να σταματήσω ένα δάκρυ να τρέξει από τα μάτια μου κι ούτε να πνίξω έναν αναστεναγμό, που βγαίνοντας από τα βάθη τα ψυχής μου προφέρει τις λέξεις:

«Α ι ω ν ί α τ ο υ ς η μ ν ή μ η»
»Γονατιστές μπροστά στη μνήμη όλων εκείνων που πρόσφεραν τη ζωή τους για την Πατρίδα και την Ελευθερία στέκονται οι ψυχές τους και καίνε ευωδιαστό λιβάνι και χύνουν ολόθερμο, καυτό δάκρυ αγάπης και σεβασμού, μα προπαντός ιερού χρέους και ευγνωμοσύνης «ανθ' ών υπέρ ημών προσήνεγκαν».

Και συμπληρώνει την μαρτυρία του ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Σπύρος Παγούνης από το Δολό Πωγωνίου:

«Ξαναγυρίζω και εγώ τις ημέρες αυτές τις αξέχαστες και αιώνιες κοντά στους ηρωικούς πολεμιστές του 1940-41, που κυρίως στο 7ήμερο 13-19 Νοεμβρίου 1940. Είναι τόσο στενά δεμένα με την προσπάθειά τους για την απελευθέρωση της επαρχίας Πωγωνίου που την πότισαν με το αίμα τους τόσα ηρωικά παιδιά συγκεντρωμένα στο Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου.
Τις ημέρες αυτές και κυρίως 18 και 19 Νοεμβρίου με τις ηρωικές μάχες της Βήσσανης, ξαναγυρίζω κοντά στις σκιές τις ουράνιες κι αιθέριες όλων εκείνων των παιδιών του Πωγωνίου και όλων των Ελληνόπουλων, που με το αίμα τους πότισαν το δένδρο της λευτεριάς του Πωγωνίου υπακούοντας στην προστακτική επιταγή της Πατρίδος.
Κι ήταν επιταγή προστακτική της Πατρίδος η ιδιόχειρη γραπτή εντολή που έδωσε ο αείμνηστος Ταγματάρχης Τζαννής Αλεβιζάτος ο ίδιος μου άρπαξε από τα χέρια το μπλόκ κι έγραψε με τα δικά του χέρια: «Θάνατος επί τόπου» στον αγγελιοφόρο λοχία Α.Π. (παρακαλείται ο λοχίας Α.Π. να βεβαιώσει με το δικό του χέρι το αληθές των όσων εδώ γράφω) κομιστή της φωνής απογνώσεως απ' την καταθλιπτική πίεση από τις αλλεπάλληλες εχθρικές αντεπιθέσεις και τα καταιγιστικά πυρά πυροβολικού, πεζικού και όλμων, που δέχονταν οι διμοιρίες πεζικού και πολυβόλων του ανθυπολοχαγού Μποσινάκη, πολυβολητή που αναπληρούσε και τον τραυματία συνάδελφό του της διμοιρίας πεζικού, που είχαν και σημαντικές απώλειες εκεί στα υψώματα Αγίου Αθανασίου Βήσσανης στο δεξιό της μετωπικής παρατάξεως του Τάγματος όλη εκείνη την ημέρα της 18ης Νοεμβρίου 1940. (αυτά γράφτηκαν το 1946 τότε που δυστυχώς πηγαίναμε σ' έναν άλλο σκληρότερο και απάνθρωπο πόλεμο, τον εμφύλιο, που μας έκανε να ξεχάσουμε τις θυσίες και τον αγώνα εκείνων του 1940-41).

Για τη μάχη της Βήσσανης ο στρατηγός Κατσιμήτρος γράφει στο βιβλίο του, επιγραμματικά τα εξής:

«Το Τάγμα ΔΕΛΒΙΝΑΚΙΟΥ υπό τον γενναίον Ταγ/ρχην ΑΛΕΒΙΖΑΤΟΝ ΤΖΑΝΝΗΝ επιτεθέν άνευ υποστηρίξεως πυροβολικού και κατόπιν θυελλώδους εφόδου κατέλαβε την Βήσσανην, ένθα ο εχθρός οχυρωμένος εντός οικιών προέβαλε λυσσώδη αντίστασιν.Κατά την έφοδον έπεσεν ηρωϊκώς μαχόμένος ο Ταγματάρχης ΑΛΕΒΙΖΑΤΟΣ, ως και αρκετοί αξιωματικοί και οπλίται.Συνελήφθησαν 4 αξιωματικοί και 101 οπλίται αιχμάλωτοι και εκυριεύθη μεγάλη ποσότης πολεμικού υλικού».

Ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Κων. Αναγνωστόπουλος στις 22 Νοεμβρίου προσθέτει και τα εξής για τον νεκρό Αλεβιζάτο στην προέλαση του τμήματός του, μετά τη διάβαση στους «Αγίους»:

«...και όπως αρχίσαμε να ανεβαίνουμε τον ανηφορικό δρόμο της Βήσσανης και σε μια στροφή που ήταν εγκατεστημένο το πυροβολικό μας και έβαζε κατά του εχθρού βλέπουμε να κατεβαίνει το δημόσιο δρόμο ένα Παβέζ (όχημα) που είχε επάνω νεκρό τον ήρωα Ταγματάρχη Αλεβιζάτο, που είχε σκοτωθεί προ όλιγων ωρών έξω από το χωριό της Βήσσανης».

Ο νεκρός Αλεβιζάτος ενταφιάστηκε στα Δολιανά.

Στο χρονικό των γεγονότων της μάχης της Βήσσανης προσθέτει την μαρτυρία του και ο λοχίας Ελευθέριος Θάνος στο Ημερολόγιό του που γράφει:

►19 Νοεμβρίου 1940

«Έχουμε πληροφορίες ότι έχει εγκαταλειφθεί η Βήσσανη, παρά του εχθρού και σχεδόν βαδίζωμε ανεπιφυλάκτως. Όταν φθάνωμε στους πρόποδες του Αγίου Αθανασίου βαλλόμεθα από πυρά πεζικού και η απέναντι όχθη του Ξηρολάκκου έχει γίνει στόχος πυροβολικού.Μας τραυματίζεται ο διμοιρίτης μας, Εφραιμίδης Βασίλειος και πολλά άλλα παιδιά, καθώς και μερικά θύματα, ανεξακρίβωτα δυστυχώς. Τέλος κατελήφθη το ύψωμα.Πολλά λάφυρα, τραυματίαι και νεκροί υπάρχουν από μέρους του εχθρού. Προχωρούμε μέχρι το μοναστήρι Άγιος Ιωάννης. Είναι καλυμμένον από πολλά και μεγάλα δένδρα. Ο ύπουλος εχθρός έχει ταμπουρωθεί μέσα σε σπίτια της Βήσσανης και έχει μόνο δύο πολυβόλα εις το ύψωμα του Αγίου Κοσμά, που δεσπόζει όλης της περιοχής, που κατέχωμε εμείς. Τα δε όπλα του και όλμους κλπ τα 'χει άλλα μεν στις στέγες των σπιτιών, άλλα στα παράθυρα.Περί ώραν 19ην κάνουν αντεπίθεση, η οποία απεκρούσθη αμέσως.Όλην την νύκτα μείναμε άγρυπνοι και υπό αρκετό κρύο».

Το μοναστήρι που αναφέρει ο λοχίας Θάνος πιθανόν να είναι η Μονή Άβελ και όχι του Αγίου Ιωάννη.

►20 Νοεμβρίου 1940

«Μας εδόθη διαταγή περί ώραν 7ην πρωϊνήν ότι επίκειται προέλα-σις απ' ώραν εις ώραν προς κατάληψιν της Βήσσανης. Πράγματι, περί ώραν 9.30 αρχίζει. Προχωρούμε μ’ εφ' όπλου λόγχη όπως και χθες έτσι και σήμερα, δεν μας υποστηρίζει μήτε πυροβολικό μήτε πολυβόλα. Ο εχθρός, λόγω του ότι είναι εντός των σπιτιών, παραμένει αόρατος και κατά συνέπεια μας καθήλωσε αρκετά.
Περί ώραν 11ην τραυματίζεται ο Διαμάντης Αθανάσιος βρεθείς τυχαίους μαζί μου εις θέσιν επικίνδυνον. Του επιδένω το τραύμα με κίνδυνον της ζωής μου και μαζί με τον λοχίαν Σκόρδον Γεώργιον τον μεταφέρομεν (στην πλάτη εναλλάξ) μέχρι τον Ξηρόλακκο, όπου ο γιατρός του Τάγματος. Κατά την επάνοδόν μας συναντούμε πολλούς τραυματίας. Μαθαίνωμε, πως κατελήφθη μεν η Βήσσανη, αλλά δυστυχώς εφονεύθη ο Ταγματάρχης.Παραμείναμε μέχρι 3η πρωινή εις την εκκλησίαν των Αγίων Αποστόλων, μεταξύ νεκρών και τραυματιών. Τον Λόχον μας τον έχουμε χάσει. Κατά πρότασιν του εκ Βησσάνης δεκανέα Κωτσάκη Θωμά πηγαίνουμε μετά προφυλάξεως στο σπίτι του και περνούμε την υπόλοιπη νύχτα. Κατά την είσοδο στο σπίτι, μας υποδέχονται με δάκρυα χαράς και φιλιά. Μας περιποιήθηκαν πολύ καλά».

►21 Νοεμβρίου 1940

«Μόλις έφεξε και πήγαμε προς συνάντηση του Λόχου μας. Όλος ο κόσμος μας υπεδέχθη με αλλαλαγμούς χαράς.Ο Λόχος είναι κατασκηνωμένος έξω της Βήσσανης. Πυρομαχικά άφθονα έχει αφήσει ο εχθρός.Τώρα ήρθαμε στα «μαντριά του Ίντζου» και κατασκηνώσαμε. Όταν ακόμη είμαστε στη Βήσσανη ήρθε ο Τζούρος να δη τα παιδιά του κι έμαθα για τους δικούς μου, πως είναι καλά».*

Ένας Βησσανιώτης Λοχίας ο Λεύτερης Μαρούκης, γράφει για τη μάχη της Βήσσανης

Την παραμονή το βράδυ της επίθεσης, συγκέντρωσε τους αξιωματικούς ο Ταγματάρχης Τζαννής Αλεβιζάτος. Πήγα κι εγώ ως αντικαταστάτης του Διμοιρίτου μου μια και ο Βασίλης Εφραιμίδης είχε τραυματιστεί και είχε μείνει πίσω. Ο ταγματάρχης μας ρώτησε όταν τελειώσαμε αν έχουμε καμιά απορία. Του είπαμε ότι έχουμε περιορισμένο αριθμό σφαιρών. Κι εκείνος μας ρώτησε αν έχουμε ξιφολόγχες.

Βησσανιώτες μαχητές. Αναμνηστική φωτογραφία από το μέτωπο.

Όρθιοι: Χατζής Χρήστος, Κωστάκης Θωμάς, Μηλιώνης Βασίλης, Πατσούρας Ανδρέας, Βοσινάκης Στέφανος, Μπούτζος Παναγιώτης, Σάσσης Λέανδρος. Κα-θήμενοι: Στάθης Γεώργιος, Βαϊμάκης Νικόλαος, Μαρούκης Ελευθέριος, Ράπτης Ευάγγελος, Τζάκας Απόστολος.

Στην επίθεση με τις σάλπιγκες και ριπές των οπλοπολυβόλων μας, προχωρούσαμε προς το χωριό, βαλλόμενοι συνεχώς από τα πολυβόλα που είχαν οι Ιταλοί μέσα στο χωριό, στο σχολείο και εκείνο του Αγίου Κοσμά, το οποίο πρέπει να το χειρίζονταν άριστοι σκοπευτές. Έτσι μας έκαναν μεγάλη ζημιά, είχαμε νεκρούς και τραυματίες.

Εγώ με την ομάδα μου και οδηγό τον Πάντο της Πίδας (Μυρτίλο) με τον λοχαγό Χανδρινό που ανέλαβε το λόχο μας, λόγω τραυματισμού του λοχαγού Παπακώστα, πήγαμε από τον λάκκο της Παναγιάς να πλευροκοπήσουμε τους Ιταλούς στον Άγιο Κοσμά. Οι Ιταλοί προς στιγμή τα έχασαν και παραλίγο θα παραδίδονταν, αλλά όταν διαπίστωσαν ότι δεν διαθέτουμε κανένα ομαδικό όπλο, πολυβόλο κ.λ.π., γύρισαν τα πολυβόλα τους πάνω μας και μας καθήλωσαν. Εκεί είχαμε ένα νεκρό και τρεις τραυματίες.

Τη δεύτερη μέρα εκτός από τον Ταγματάρχη μας Αλεβιζάτο είχαμε και άλλους 15 νεκρούς και πολλούς τραυματίες περίπου 122.Τη νύχτα οι Ιταλοί εγκατέλειψαν το ύψωμα του Αγίου Κοσμά και έφυγαν.

Ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Σπύρος Παγούνης συνεχίζει την περιγραφή και την κριτική των γεγονότων

«μετά τις δραματικές ώρες της μεγάλης θυσίας και του μεγαλείου της δόξας των Πωγωνησίων πολεμιστών στις παρυφές της Βήσσανης, εναντίον ενός εχθρού, που επί ένα διήμερο πολεμούσε πεισματικά, γιατί η τυχόν υποχώρησή του θα δημιουργούσε μεγάλο κίνδυνο στα Ιταλικά τμήματα που πολεμώντας εναντίον των επιτιθέμενων Ελληνικών τμημάτων κρατούσαν ακόμα προωθημένες εν σχέσει με τη Βήσσανη θέσεις του στην περιοχή Βίγλα - Δέμα - Βασιλικό.Και είχε ο εχθρός μας αυτές με το πλεονέκτημα της αφθονίας του πολεμικού υλικού, την υπεροχή πυρός πυροβόλων, πολυβόλων, οπλοπολυβόλων, και τυφεκίων, ενώ το πυροβολικό μας σ' αυτό το διήμερο ούτε που φάνηκε πουθενά, ούτε έριξε έστω και μία οβίδα, για να τονώσει εκ του μακρόθεν τον πεζικάριο Έλληνα πολεμιστή, που φρόντιζε να κάνει οικονομία στις σφαίρες του, γιατί τις είχε και αυτές λιγοστέ

Στο σημείο αυτό θα μου επιτραπεί ν' αναφέρω ότι: όταν πραγματικά ο ήλιος είχε πάει γιόμα, που λένε στο χωριό μου. και τα τμήματα της Διλοχίας Δελβινακίου εκτελώντας τη διαταγή του προϊσταμένου κλιμακίου, που όριζε για τη Διλοχία: επιθετική ενέργεια κατά του εχθρού άμα τη έω προπαρασκευή του πυροβολικού (η διαταγή είχε παραλήπτη τη Διλοχία Δελβινακίου, αλλά και την μονάδα Πυροβολικού που βρίσκονταν στην περιοχή ανατολικά των Ανω Ραβενίων), είχαν προωθηθεί από τα υψώματα Αγίου Αθανασίου προς Βήσσανην, παρουσιάστηκε στον Ταγματάρχη Αλεβιζάτο ένας αξιωματικός Πυροβολικού (ήμουν εκεί παρών και θυμάμαι και το όνομά του όταν ανέφερε την παρουσία του και την αποστολή του), για να ζητήσει στοιχεία για τη θέση της Διλοχίας και στοιχεία βολής ττυροβολικού. Αλλά στοιχεία δεν εδόθησαν γιατί τα τμήματά μας είχαν προχωρήσει και είχαν επαφή με τον εχθρό και τα εχθρικά ττυρά έρχονταν από τις παρυφές και τα σπίτια του χωριού και ήταν επικίνδυνη η βολή πυροβολικού τόσο για τα τμήματά μας που προχωρούσαν όσο και για τα σπίτια και τους κατοίκους του χωριού.
Η διευκρίνιση αυτή για την ιστορία και να μην αποδίδονται ευθύνες χωρίς να υπάρχουν στην ενέργεια της Διλοχίας Δελβινακίου και κατ' επέκταση στον Διοικητή της που στο όνομά του και στη μνήμη του πρέπει να αποκαλυπτόμεθα.

Βαριά τραυματισμένη η Διλοχία Δελβινακίου από τις απώλειες του διημέρου 18 και 19 Νοεμβρίου 1940 αφού έζησε μια νύκτα αγωνίας και πόνου στις παρυφές της Βήσσανης την επομένη 20 Νοεμβρίου 1940 αποσύρεται σε περιοχή ΒΔ της Βήσσανης για την ανασύστασή της, (Οι Ιταλοί τη νύχτα είχαν αποσυρθεί προς Κουτσόκρανο).
Εκεί έρχεται ο νέος Διοικητής του Τάγματος Ταγματάρχης Στεφανάκος Σταμάτιος με την πρώτη αποστολή ενισχύσεων σε άνδρες και πυρομαχικά.
Την 21ην Νοεμβρίου συνεχίζει την πορεία προς Δυσμάς. (Η Ιταλική αντίσταση στη Βίγλα, Δέμα, Βασιλικό είχε εξουδετερωθεί και τα Ιταλικά τμήματα είχαν αποσυρθεί πέραν της γραμμής των Ελληνοαλβανικών συνόρων την περιοχή Δρυμάδων).
Το εσπέρας φθάνει χωρίς κανένα εμπόδιο στο Σταυροσκιάδι, όπου εγκαθίσταται αμυντικά στα ΒΔ υψώματα επί της οριοθετικής γραμμής Ελλάδος - Αλβανίας προ της 28 Οκτωβρίου.
Στην περιοχή ριζά Νεμέρτσικας - Δρυμάδων - Σωπικής κινούνται Ελληνικά τμήματα της ΙΙας Μεραρχίας, ενώ προς Νότον ακούεται ο θόρυβος μάχης στην περιοχή της Μπούνας.
Στις 25 Νοεμβρίου η II Μεραρχία καταλαμβάνει την Πολύτσανη και η Διλοχία Δελβινακίου που τώρα υπάγεται τακτικώς στην II Μεραρχία μπαίνει στην Ελληνική Βόρειο Ήπειρο και χωρίς να συναντήσει Ιταλούς φθάνει στις Σχωριάδες και το Χλωμό»...

Ακολουθούν φωτογραφίες μαχητών του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου