Η κουκλάρα με τα μούσια και η υπέρβαση

Σαν πολύς ντόρος δεν έγινε με τη νικήτρια της Eurovision; Ένα γεγονός, το οποίο δε θα είχαν κάποιοι από εμάς διαφορετικά πάρει χαμπάρι, διαφημίστηκε, χλευάστηκε, σχολιάστηκε και διακωμωδήθηκε τόσο πολύ στους διαδικτυακούς κύκλους, που αναπόφευκτα οδήγησε και αυτούς που δεν ενδιαφέρονται για τη Eurovision και για τα διάφορα τρικ του μάρκετινγκ που παίζονται στη σκηνή της - γιατί κακά τα ψέματα, τα τελευταία χρόνια νικούν στη Eurovision κατά κανόνα εκείνοι που παρουσιάζουν το πιο παράξενο, ανορθόδοξο, ασυνήθιστο θέαμα - να ασχοληθούν, να μάθουν, να κοιτάξουν, ποια είναι πια αυτή η κυρία Κοντσίτα Βουρστ, και γιατί γέμισε το facebook με εικόνες του Ιησού με μάσκαρα και ψηλοτάκουνο.

Η κυρία Βουρστ, λοιπόν (καταπληκτικό επώνυμο, για τους μη γερμανομαθείς να πω ότι Βουρστ ή Wurst σημαίνει λουκάνικο, και μάλλον η επιλογή του καλλιτεχνικού επωνύμου δεν ήταν τυχαία, με βάση την προφανή αντρική βιολογική ταυτότητα της τραγουδίστριας) έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι κατεβεί στη γκάβλα της. Οι φαν της έχουν το δικαίωμα να την αποθεώνουν, κανείς δεν έχει το δικαίωμα να την λιθοβολεί ή να την παρουσιάζει ως το πρόσωπο του Αντίχριστου (τι άλλο θ'ακούσουμε επιτέλους) και όλοι μα όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Και να προσθέσω, αν μου επιτρέπετε, ότι η αισθητική είναι τόσο σχετική και ρευστή έννοια, που αλλάζει από καιρό σε καιρό, από έθνος σε έθνος, από άνθρωπο σε άνθρωπο. Αν κάποιοι αρέσκονται στις ντίβες με μούσια, γούστο τους και καπέλο τους. Πραγματικά δεν είναι, και δε θα'πρεπε να είναι τόσο σημαίνον θέμα.

"Μα τα παιδιά", είπαν κάποιοι. "Τι θα πω στα παιδιά αν με ρωτήσουν αν είναι γυναίκα ή άντρας;" Κι εδώ είναι που συγχύζομαι πολύ. Γιατί όποιος έχει παιδιά, και έχει μάτια να δει, βλέπει ότι από μωρά, από ενός λεπτού υπάρξεις, βάζουμε τα μωρά μας σε τέτοια καλούπια, σε κουτιά με τόσο στιβαρούς τοίχους, που δεν έχουν αργότερα καμία ελπίδα να δραπετεύσουν. Δε μιλάω για την ταυτότητα του φύλου: όπως εμείς, οι ετεροφυλόφιλοι, δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι η σεξουαλική ταυτότητά μας είναι τόσο σαθρή ώστε κάποιος να μπορούσε να μας ωθήσει στην ομοφυλοφιλία μόνο και μόνο μέσω ενός διαφημιστικού τρικ, έτσι φαντάζομαι και άνθρωποι οποιουδήποτε σεξουαλικού προσανατολισμού αισθάνονται σίγουροι στις προτιμήσεις και στη σεξουαλικότητά τους. Μιλάω όμως για τα άλλα "χαρακτηριστικά του φύλου", αυτά που μαθαίνουν και προσλαμβάνουν τα μικρά παιδιά, κάτω των 2 ετών, παρατηρώντας τον κόσμο γύρω τους.

Αν νομίζει κανείς ότι στη σημερινή δυτική κοινωνία υπάρχει ισότητα των φύλων, ας διαβάσει καλύτερα τις πολυπληθείς μελέτες που κυκλοφορούν στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με αυτό το θέμα. Και αν νομίζετε ότι τα παιδιά δεν προσέχουν την άνιση κατανομή των αρμοδιοτήτων και - γιατί όχι - των δικαιωμάτων ανδρών και γυναικών σε κοινωνικό επίπεδο, τότε παρατηρήστε ένα νήπιο. Τα νήπια λοιπόν, δεν έχουν την ικανότητα συγκέντρωσης της προσοχής όπως εμείς οι ενήλικες. Το δικό μας μυαλό απορρίπτει κάθε δευτερόλεπτο την συντριπτική πλειοψηφία των ερεθισμάτων τα οποία προσλαμβάνουμε από το περιβάλλον μας, αυτομάτως κατηγοριοποιώντας τα ως ασήμαντα. Το μυαλό του νηπίου όμως δε γνωρίζει ακόμα τι είναι σημαντικό και τι όχι. Κι έτσι το μικρό παιδί, προσπαθώντας να μάθει και να αξιολογήσει τον κόσμο γύρω του, δεν συγκεντρώνει την προσοχή του σε ένα πράγμα: βλέπει το φυλλαράκι, το χαλικάκι, το πουλί ψηλά στον ουρανό, το οποίο πρέπει να μάθει να διαφοροποιεί από το αεροπλάνο, που αφήνει πίσω του μία γραμμή συμπυκνωμένων αερίων. "Κοίτα μαμά", ή "κοίτα μπαμπά" λέει κάθε δευτερόλεπτο. Ένα σαλιγκάρι. Ένα παράξενο φύλλο. Μία πέτρα - γιατί είναι η πέτρα κόκκινη; Ένα λουλούδι. Τι είναι κάτω από το αυτοκίνητο; Μία μπάλα; Α, μία γάτα. Και μια διαδρομή 5 λεπτών γίνεται διαδρομή μισής ώρας. Και το παιδί προσλαμβάνει τα νέα ερεθίσματα, τα ρουφάει σαν σφουγγάρι, μαθαίνει από αυτά. Αυτή είναι η δουλειά του, μόνο έτσι μπορεί να μάθει τον κόσμο. Δεν έχει κριτική ικανότητα, και δεν μπορεί να αξιολογήσει γεγονότα ως σωστό ή λάθος, σε αυτές τις πολύ μικρές ηλικίες: ό,τι παρατηρεί είναι ο τρόπος που λειτουργεί ο κόσμος, και αυτό πρέπει να μάθει να θεωρεί ως φυσιολογικό.

Φανταστείτε τώρα ότι είστε παιδί, και κυκλοφορείτε στη γειτονιά σας. Τι παρατηρείτε; Οι μπαμπάδες πηγαίνουν στη δουλειά. Οι μαμάδες μπορεί να πηγαίνουν, αλλά μπορεί και όχι. Ένα μεγάλο φορτηγό! Ένα λεωφορείο! Πόπο τι μεγάλες ρόδες! Α, τα μεγάλα αυτοκίνητα τα οδηγούν μόνο μπαμπάδες. Και όταν πεινάω, μου μαγειρεύει η μαμά. Και της φίλης μου μόνο η μαμά μαγειρεύει. Ό,τι θέλω μπορώ να τρέξω στη μαμά. Και η φίλη μου το ίδιο. Η μαμά της φίλης μου δε δουλεύει. Η μαμά της φίλης μου σκουπίζει, σφουγγαρίζει, μου δίνει ένα χανσαπλάστ όταν χτυπήσω το πόδι μου. Η δασκάλα στον παιδικό σταθμό λέει ότι τα κοριτσάκια δεν παίζουν με αυτοκινητάκια. Και τα αγοράκια δεν κλαίνε. Έτσι εμείς παίζουμε με κούκλες. Τα ρομπότ είναι αγορίστικα παιχνίδια. Ήθελα να παίξω ποδόσφαιρο αλλά τα αγοράκια δε με άφησαν. Δεν είναι το ποδόσφαιρο για κορίτσια, λένε. Η φίλη μου πηγαίνει χορό. Κι εγώ θα πάω για χορό. Όλοι μου λένε τι όμορφη που είμαι. Και πως πρέπει να είμαι όμορφη για να είμαι σωστό κορίτσι. Τα κορίτσια είναι όμορφα, και τους αρέσει το ροζ. Όταν μεγαλώσω, θα γίνω όμορφη σαν τη μαμά μου. Αν θα γίνω έξυπνη και πετυχημένη σαν τη μαμά μου; Δεν ξέρω. Εγώ θέλω να γίνω πριγκήπισσα.

Και μετά έρχεται μια ωραία πρωΐα - ή ένα απόγευμα - το κορίτσι στο σπίτι από τον παιδικό σταθμό, και εσύ, ο γονιός, που ήθελες να μεγαλώσεις τα παιδιά σου χωρίς στερεότυπα, προκαταλήψεις και χωρίς να τα περιορίζεις στις προοπτικές τους, βλέπεις ένα πλάσμα να δηλώνει ότι θέλει να φοράει μόνο φορέματα, και φρου-φρου, και ροζ, δε θέλει να παίζει ποδόσφαιρο, και θέλει να παίζει με κουζινικά και κούκλες. Βλέπεις ένα αγόρι που δεν το άφησαν να εκφράσει τα συναισθήματά του, παρόλο που κι αυτό έχει δικαίωμα να κλάψει, να παίξει με τα μικρότερα παιδάκια, να μάθει να φροντίζει και να χαϊδεύει ένα μωρό. Και ξέρεις, ξέρεις πολύ καλά ότι στο σχολείο θα καλλιεργηθεί η νοοτροπία ότι τα κορίτσια είναι καλύτερα στη φιλολογία και τα αγόρια στα μαθηματικά (παρόλο που είναι από καιρό διαπιστωμένο από αμέτρητες έρευνες ότι αυτό δεν ισχύει). Και θα σπρωχθούν τα κορίτσια, αργά, με τρόπο σχεδόν μη αντιληπτό, προς πιο "γυναικείους" ρόλους, τα φτερά τους θα κοπούν, και θα συνεχίσει το χάσμα να υπάρχει - αυτό το ίδιο χάσμα που κάνει τις γυναίκες να πληρώνονται λιγότερο για την ίδια εργασία, να αποτελούν ελάχιστο ποσοστό των θετικών επιστημόνων, να μην μπορούν να διεκδικήσουν ανώτερες θέσεις σε εταιρίες, και αν εμφανίζονται το ίδιο αρχηγικές όσο οι άντρες συνάδελφοί τους - με τις ίδιες, ακριβώς, συμπεριφορές! - να βαφτίζονται "σκύλες", ενώ αυτοί οι ίδιοι άντρες να συγχαίρονται ως σπουδαίες προσωπικότητες με πρωτοβουλία και να παίρνουν προαγωγές. Αυτό το χάσμα που κάνει καθηγητές πανεπιστημίου - σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα - να απαντούν με διπλή συχνότητα σε ακριβώς το ίδιο email φοιτητή που ενδιαφέρεται για την επιστημονική έρευνα, αν το email υπογράφεται με αντρικό παρά με γυναικείο όνομα. Το χάσμα που κάνει τα διοικητικά συμβούλια μεγάλων εταιρειών να πηγαίνουν σε στριπ-κλαμπ για να κλείσουν συμφωνίες με τους πελάτες τους, δίνει μπόνους και προαγωγές σε εκείνους που πέτυχαν τη συμφωνία, και έτσι αυτομάτως αποκλείει τις γυναίκες από τα υψηλότερα κλιμάκια.

Ποια είναι η υπέρβαση, λοιπόν; Να δεχτούμε ή να απορρίψουμε την Κοντσίτα; Μας τελείωσαν τα προβλήματα της ισότητας (ευκαιριών!) των φύλων; Μας τελείωσαν τα συνειδητά και υποσυνείδητα στερεότυπα; Μας τελείωσαν οι διακρίσεις; Όταν στη δυτική, προηγμένη κοινωνία μας, μία γυναίκα με παιδιά έχει περίπου το ένα τέταρτο των πιθανοτήτων να κληθεί για συνέντευξη από έναν πιθανό εργοδότη αν παρουσιάσει το ίδιο ακριβώς βιογραφικό με έναν άντρα με παιδιά, πραγματικά μας ενδιαφέρει ποια εικόνα δίνει η Κοντσίτα για το φύλο;

Έβαλα κι εγώ το βίντεο της Eurovision στην τετράχρονη κόρη μου - που της έχει μάθει πλέον ο περίγυρός της ότι τα "πριγκηπικά φορέματα" είναι πολύ σημαντικό πράγμα - για να δω τις αντιδράσεις της. Το πρώτο σχόλιό της ήταν, αναμενόμενα "Θέλω κι εγώ τέτοιο φόρεμα!". Το δεύτερο ήταν: "μαμά, είναι άντρας ή γυναίκα;". "Δεν ξέρω αγάπη μου", της απάντησα. "Εσύ τι νομίζεις;". "Είναι γυναίκα, μαμά". Μου είπε. "Ωραία", της απάντησα κι εγώ. "Τότε είναι γυναίκα."

Έτσι απλά και όμορφα λύθηκε το σπουδαίο αυτό πρόβλημα της Κοντσίτας Λουκάνικο. Στην επόμενη επίσκεψή μας στη γιαγιά της, η μικρή παρατήρησε ότι η γιαγιά έχει μουστάκι - όπως εξάλλου αρκετές γηραιότερες κυρίες. "Αλλά, μαμά, η γιαγιά δεν έχει μούσι", παρατήρησε η μικρή. "Όχι αγάπη μου", της απάντησε ο μπαμπάς της. "Ο μπαμπάς έχει μούσι."

Δεν ανησυχώ καθόλου αν η κόρη μου θα μπερδευτεί σχετικά με την ταυτότητα του φύλου. Η ταυτότητα που όλος ο κοινωνικός περίγυρος έχει σταμπάρει επάνω της είναι ισχυρή, έντονη, αδιαπραγμάτευτη, και γίνεται ισχυρότερη μέρα με τη μέρα. Πιο πολύ ανησυχώ ότι τα φτερά της θα κοπούν με τον ύπουλο, αργό, μεθοδικό τρόπο που φτερά κόβονται δεκαετίες τώρα, ενώ εξωτερικά προφασιζόμαστε "ισότητα" και "ίσες ευκαιρίες" και "τι γκρινιάζετε, γυναίκες βλέπεις, τα κερδίσατε όλα και τώρα θέλετε να βγείτε κι από πάνω". Και βάζουμε τα παιδάκια σε κουτάκια, και τα μαλώνουμε αν βγουν από τον εξωτερικά επιβεβλημένο ρόλο τους, και το Χάρβαρντ κάνει τα τεστ υποσυνείδητης συσχέτισης (implicit.harvard.edu) που βγάζουν στη φόρα υποσυνείδητες προκαταλήψεις και ισχυρά στερεότυπα, ακόμα και στους πιο φιλελεύθερους από εμάς.

Αν προβληματιστήκατε για την Κοντσίτα λοιπόν, προσπαθήστε λοιπόν να κοιτάξετε με όσο το δυνατόν πιο ουδέτερη ματιά, τι ακριβώς συμβαίνει γύρω σας. Και αν αυτό φαίνεται δύσκολο - και είναι! - τότε κάντε το εξής νοητικό πείραμα: αντιστρέψτε το φύλο όποιου βλέπετε γύρω σας. Κάντε τους άντρες γυναίκες και τις γυναίκες άντρες. Εξαιρώντας τη γέννα και το θηλασμό, αν το θέαμα που δημιουργείται στο κεφάλι σας σας φαίνεται εξαιρετικά παράξενο ή ακόμα και αποκρουστικό, τότε μπορείτε ελεύθερα να συμπεράνετε ότι ισότητα των ευκαιριών δεν υπάρχει ούτε στο ελάχιστο. --

Ιωάννα Αρκά                                                                                                                                                                                                                  

www.antikleidi.com