Γκετοποίηση.Ο αθηναϊκός εφιάλτης.

Μεταξύ 1950 και 1970, όταν η ελληνική οικονομία αναπτυσσόταν με ρυθμό 7%, η Αθήνα μετασχηματίστηκε άρδην. Μια εκτεταμένη ζώνη, από τα Πατήσια ως το Φάληρο, κατακλύστηκε από πολυώροφα κτίρια τα οποία αντικατέστησαν τις προπολεμικές κατοικίες και «αξιοποίησαν» τα οικόπεδα. Η ευρεία πολυκατοικιοποίηση δημιούργησε σοβαρά περιβαλλοντικά και κυκλοφοριακά προβλήματα. Προσέφερε όμως στην μετεμφυλιακή Αθήνα οικονομική ανταγωνιστικότητα και, κυρίως, κοινωνική ολοκλήρωση. Διαμορφώθηκε ένα πολεοδομικό συγκρότημα με υψηλή πυκνότητα, οργανωμένο γύρω από ένα ισχυρό ενοποιητικό και συντονιστικό κέντρο, τον άξονα Ομόνοια-Σύνταγμα. Οι κάτοικοι τής πρωτεύουσας έμαθαν να ζουν μαζί, να γνωρίζονται και να επικοινωνούν, ανεξαρτήτως κοινωνικής και οικονομικής ομάδας ή τοπικισμών. Η μεταπολεμική Αθήνα λειτούργησε, δηλαδή, ως κοινωνική χοάνη και φροντιστήριο αστικού πολιτισμού.

Η Αθήνα αυτή αποδομείται. Η αρχική οικοδομική επένδυση χρειάζεται ανανέωση ανά μισό περίπου αιώνα, με επισκευές και ανακαινίσεις σε κάθε κτίριο. Η αθηναϊκή πολυκατοικία ανανεώνεται ελλιπώς ή καθόλου. Στις οικονομικές δυσκολίες προστίθενται οι περιπλοκές από το καθεστώς της συνιδιοκτησίας. Η συνεπαγόμενη απαξίωση των κτιρίων οδηγεί σε μεγαλύτερη υποβάθμιση. Ολόκληρες συνοικίες καταλαμβάνονται από λαθρομετανάστες και άλλα περιθωριακά στοιχεία, με αποτέλεσμα ραγδαία επιτάχυνση της παρακμής. Η χθεσινή άμπωτις της πολυκατοικιοποίησης επισύρει την σημερινή παλίρροια της γκετοποίησης.

Στις συνοικίες από όπου ξεκίνησε η πολυκατοικιοποίηση, όπως στα Πατήσια, το φαινόμενο είναι ήδη αισθητό. Οι περιοχές αυτές προαγγέλλουν το μέλλον και των υπολοίπων. Με χρονική διαφορά εξήντα περίπου ετών, ο χάρ­της με την εξάπλωση της γκετοποίησης ακολουθεί τον αντίστοιχο χάρτη της πολυκατοικιοποίησης.

Εφ' όσον δεν αναστραφούν οι σημερινές τάσεις, η επερχομένη Αθήνα θα είναι πλήρως αλλοιωμένη. Ορισμένες γειτονιές θα αντισταθούν στην γκετοποίηση επειδή διαθέτουν συγκριτικά πλεονεκτήματα, ως νησίδες καλαισθησίας, κοσμοπολιτισμού και πλούτου: γύρω από την Ακρόπολη η περί το Προεδρικό Μέγαρο. Η ασφάλεια τους θα ανατίθεται σε αποτελεσματικές ιδιωτικές υπηρεσίες. Ανάλογη προστασία θα διαθέτουν και τα βόρεια προάστια, το Ελληνικό και οι παραλιακές προεκτάσεις του, οι εκτός κέντρου πολιτισμικές εγκαταστάσεις τις οποίες εγείρουν μεγάλα φιλανθρωπικά ιδρύματα, ίσως και κάποιες νέες ζώνες πού θα εξυπηρετούν τις ανάγκες της οικονομικής ελίτ και μιας κοσμοπολίτικης πελατείας. Οι περιοχές αυτές θα μοιάζουν με αρχιπέλαγος: νήσοι και νησίδες μέσα σε μία θάλασσα υποβάθμισης, εγκατάλειψης, σήψης και παραβατικότητας. Θα συνδέονται μεταξύ τους με: εκσυγχρονισμένα δημόσια μέσα μεταφοράς και με επί πληρωμή αυτοκινητοδρόμους. Οι διασυνδέσεις θα προεκτείνονται στον νησιωτικό χώρο και στο εξωτερικό, εισάγοντας στην Αθήνα μεγάλη ποικιλία από ασυσχέτιστες μεταξύ τους προνομιούχες κοινωνικές και πολιτισμικές ομάδες.

Η υπόλοιπη Αθήνα θα ζει χωριστά από το «αρχιπέλαγος», χωρίς ενότητα, καθώς η λειτουργία τού κέντρου παρακμάζει. Ο πλούτος και η ανέχεια δεν θα συνδιαλέγονται. Θα αλληλοαγνοούνται -εκτός όταν συγκρούονται. Η διαδικασία «από τον κατακερματισμό των καθέτων δικτυώσεων στην ενιαία, οριζόντια διαστρωμάτωση», με την οποία, σύμφωνα με τον Θάνο Βερέμη δημιουργήθηκε το ελληνικό κράτος, θα αναστραφεί στην πρωτεύουσα. Θα προαγγείλει, ενδεχομένως, ό,τι θα συμβεί και σε εθνικό επίπεδο.

Αυτός ό εφιάλτης όχι μόνο δεν απομακρύνεται με διάφορες θεαματικές πολιτισμικές και πολεοδομικές πρωτοβουλίες, αλλά επιταχύνεται. Τα πρόσφατα αστυνομικά μέτρα, ασφαλώς απαραίτητα, επείγοντα και ενθαρρυντικά, θεραπεύουν μόνον τα συμπτώματα. Φύσει βραχυπρόθεσμα, χρειάζεται να συνδυάζονται με μακροπρόθεσμη πολιτική. Δεν συνεπάγονται εφησυχασμό.

Το ρυθμιστικό σχέδιο, το οποίο θεωρητικά καθορίζει την συνολική στρατηγική, έχει αποδειχθεί άσκησις επί χάρτου. Η οικονομική κρίση το ευτελίζει πλήρως. Τέλος, οι προτάσεις διαφόρων πολιτικών να εγκαταλειφτεί το «επικίνδυνο κέντρο» γεννούν θλιβερές σκέψεις. Αν, προς αποφυγήν ταραχών, χρειάζεται να φυγαδευτεί η εξουσία εκτός της φυσικής της έδρας, γιατί να μη συγκροτηθεί και εξόριστη κυβέρνηση, όπως επί κατοχής;

Από τεχνοκρατική άποψη, η αποτροπή τού επερχομένου αθηναϊκού εφιάλτη είναι απολύτως εφικτή. Όμως, όπως και για το συνολικό ελληνικό πρόβλημα, η δυσκολία δεν έγκειται στο να επινοηθούν αποτελεσματικές λύσεις, άλλα στο να καταστούν κατανοητές και αποδεκτές από τούς υπευθύνους και τους πολίτες. Το ζήτημα, δηλαδή, δεν είναι τεχνικό, άλλα πολιτικό. Αφορά την πρωτεύουσα, έδρα τού κράτους και απτή εικόνα της συλλογικής ταυτότητας. Είναι κατ' εξοχήν θέμα εθνικό.

του Γιώργου Πρεβελάκη

O Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής πανεπιστήμιου στο Παρίσι 

www.ppol.gr