Υδρογονάνθρακες στην Ήπειρο. Αναπτυξιακή ευκαιρία ή περιβαλλοντική διακινδύνευση;

Η Επιτροπή ανάπτυξης της ΕΕ σε έκθεσή της από 19.6.2012 σχετικά με τις επιπτώσεις των δραστηριοτήτων εξόρυξης σχιστολιθικού φυσικού αερίου και σχιστολιθικού πετρελαίου στο περιβάλλον (2011/2308(INI)) σημειώνει ότι, «.έπειτα από την κατάρρευση των χρηματοπιστωτικών αγορών το 2008, παρατηρήθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο μια αισθητή επιτάχυνση των επενδύσεων στις εξορυκτικές βιομηχανίες, από τους επενδυτές αμοιβαίων κεφαλαίων υψηλού κινδύνου και τα συνταξιοδοτικά ταμεία, με αποτέλεσμα να αυξηθούν περαιτέρω οι εξορυκτικές δραστηριότητες των εν λόγω βιομηχανιών.».

Η πλειονότητα των ΜΜΕ στην Ελλάδα ακολουθώντας τις τάσεις των καιρών, ενδυναμώνει την αναπτυξιακή φρενίτιδα των υδρογονανθράκων. Η εξόρυξή τους προβάλλεται και ίσως να αποτελεί -με οικονομικούς όρους- στρατηγική επιλογή εξόδου από την οικονομική κρίση. Με περιβαλλοντικούς όρους όμως;

Τεχνολογικά η εξόρυξη υδρογονανθράκων βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο. Νομοθετικά είναι σχεδόν άγνωστη. Στην πράξη μπορεί να γίνει οπουδήποτε, δεν υφίσταται κανένας περιορισμός, καμία απαγόρευση της υδραυλικής ρωγμάτωσης σε ευαίσθητες ή απειλούμενες περιοχές, εντός και κάτω από λεκάνες απορροής υδάτων, ανθρακωρυχεία, ζώνες προστασίας, ταμιευτήρες πόσιμων υδάτων, σεισμογενή εδάφη ή ρήγματα.

Τι είναι όμως οι υδρογονάνθρακες;

Σύμφωνα με το άρθρο 1 του ν. 2289/95 (ΦΕΚ Α'27/1995) υδρογονάνθρακες είναι, "τα κάθε είδους πετρελαιοειδή σε στερεά, υγρή ή αέρια κατάσταση και συγκεκριμένα το ορυκτό αργό πετρέλαιο ή φυσική βενζίνη, τα φυσικά υδρογονανθρακούχα αέρια, καθώς και κάθε είδους ορυκτά ή ουσίες που εξορύσσονται μαζί τους.

Αν και δεν υπάρχει σαφής επιστημονική διάκριση μεταξύ συμβατικών και μη συμβατικών υδρογονανθράκων, οι μέθοδοι εξόρυξης έχουν εθιμικά κατηγοριοποιήσει τους ορυκτούς πόρους σε δύο είδη: αφενός το συμβατικό πετρέλαιο /και το συμβατικό φυσικό αέριο, αφετέρου το σχιστολιθικό φυσικό αέριο και έγκλειστο πετρέλαιο.

1. Συμβατικοί υδρογονάνθρακες

Το συμβατικό πετρέλαιο και το συμβατικό φυσικό αέριο δημιουργείται υπό ειδικές συνθήκες από οργανικές ενώσεις θαλασσίων ιζημάτων. Τα ιζήματα γίνονται πετρώματα, τα πετρώματα βυθίζονται το ένα κάτω από το άλλο, θερμαίνονται κατά τη βύθιση και διασπώνται. Για κάθε χιλιόμετρο βύθισης οι σχηματισμοί τους θερμαίνονται κατά 30 °C και κάποια στιγμή γίνονται αέριο. (Περισσότερα στο http://www.lbst.de/ressources/docs2012/EP-ENVI-02_Shale-Gas_PE-464425_FI...). Στην  τελική τους διάσπαση γίνονται μεθάνιο. Οι συσσωρεύσεις υδρογονανθράκων, σε μορφή πετρελαίου και αερίων προκαλούνταν από μη περατά πετρώματα που λειτουργούσαν ως σταθεροποιητές. Τις συσσωρεύσεις αυτές τις ονομάζουμε συμβατικά κοιτάσματα. Η θέση τους σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από την επιφάνεια της γης και η εύκολη πρόσβαση στη στεριά διευκολύνουν την εξόρυξή τους μέσω κάθετης γεώτρησης φρεάτων.

2. Μη συμβατικοί υδρογονάνθρακες

Υδρογονάνθρακες μπορεί να είναι αποθηκευμένοι επίσης σε μεγάλους όγκους -όχι σε ταμιευτήρες - αλλά μέσα σε πετρώματα. Αυτό γίνεται όταν τα πετρώματα είναι λεπτόκοκκα, ή με ρωγμές εντούτοις με χαμηλή διαπερατότητα, και επιτρέπουν τη συσσώρευση, την παγίδευση στους πόρους του μητρικού πετρώματος. Η περιεκτικότητα υδρογονανθράκων σε αυτή την περίπτωση είναι μικρή κατ' όγκο πετρώματος (πετρέλαιο και φυσικό αέριο είναι διασκορπισμένα σε μεγάλη έκταση δεκάδων χιλιάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων). Το πετρέλαιο και το αέριο στην περίπτωση αυτή το ονομάζουμε σχιστολιθικό φυσικό αέριο και έγκλειστο πετρέλαιο, ή/και  μη συμβατικούς υδρογονάνθρακες.

Για την εξόρυξη των μη συμβατικών υδρογονανθράκων απαιτούνται ειδικές μέθοδοι, κάθετες και οριζόντιες γεωτρήσεις, μεγάλες ποσότητες νερού και έγχυση προσθέτων, που είναι επιβλαβή για το περιβάλλον. Για παράδειγμα η υδραυλική ρωγμάτωση σε σχηματισμούς έγκλειστου αερίου απαιτεί αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες λίτρα νερού ανά φρέαρ, αναμεμειγμένο με πρόσθετα συγκράτησης ανοικτών ρωγμών και χημικές ουσίες.

3. Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι

Ανεξάρτητα αν πρόκειται για συμβατική ή μη συμβατική εξόρυξη, αμφότερες οι μέθοδοι απαιτούν έργα και δραστηριότητες με περιβαλλοντικές επιπτώσεις (αναζήτηση κοιτασμάτων, γεωτρήσεις, ρωγματώσεις, εγκατάστασης χερσαίων ή υπεράκτιων πλατφόρμων, δεξαμενών αποθήκευσης, σταθμοί συμπυκνωτών και οι υποδομές αγωγών, λεκάνες απορροής λυμάτων, μονάδες αποθήκευσης και μεταφοράς υδρογονανθράκων, κατεργασία προκειμένου να καταστούν εμπορεύσιμοι). Όλα τα παραπάνω έργα και δραστηριότητες ενέχουν σημαντικούς κινδύνους για πανίδα, χλωρίδα και ανθρώπινη υγεία.

Η διαφορά, που κάνει την εξόρυξη σχιστολιθικών υδρογονανθράκων επισφαλή για το φυσικό περιβάλλον και εν δυνάμει επικίνδυνη για την ανθρώπινη υγεία έγκειται στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της. Η εξόρυξη σχιστολιθικών υδρογονανθράκων απαιτεί:

. εκτεταμένα έργα

. διατήρηση ανοικτών ρωγμών, οπότε και ανεξέλεγκτη έκλυση μεθανίου και άλλων ατμοσφαιρικών ρύπων

. ακούσια κινητοποίηση ραδιενεργών σωματιδίων υπεδάφους

. δεξαμενές λυμάτων

. χρήση επιβλαβών για τα νερά ουσιών (έγχυση)

. ανεξέλεγκτες υπόγειες ροές χημικών και ραδιενεργών ουσιών.

Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των παραπάνω παραγόντων καθιστούν την εξόρυξη σχιστολιθικών υδρογονανθράκων μια δραστηριότητα που είναι ακόμη τεχνολογικά σε πρώιμο στάδιο και νομοθετικά σχεδόν άγνωστη. Για του λόγου το αληθές, τα παρακάτω νομοθετικά κενά αποδεικνύουν την άγνοια της νομοθεσίας σε Ελληνικό όσο και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.

4. Νομοθετικά κενά

α. Σε Ελληνικό επίπεδο

Το άρθρο 12Α του ν. 2289/95 προβλέπει ότι, «... με κοινή απόφαση του Υπουργού ΠΕΚΑ... θεσπίζονται Κανονισμοί εκτέλεσης των κάθε φύσης εργασιών και έργων αναζήτησης, έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων, ...... με σκοπό τη λήψη κάθε φύσης μέτρων ασφαλείας προσώπων ή πραγμάτων, παρεμπόδιση της ρύπανσης ή μόλυνσης του περιβάλλοντος, προστασίας της χλωρίδας και της πανίδας, της αλιείας, της ναυσιπλοΐας, των αρχαιοτήτων γενικά, των ιστορικών τόπων, των τόπων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, καθώς και άλλων δραστηριοτήτων εντός των περιοχών εκμετάλλευσης».

Η ΚΥΑ που προβλέπει η ως άνω εξουσιοδοτική διάταξη δεν έχει εκδοθεί. Προς το παρόν, σύμφωνα με το ν. 4001/2011, άρθρο 13, η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας (ΡΑΕ) παρακολουθεί και ελέγχει τον τρόπο άσκησης των δικαιωμάτων που παρέχονται με τις άδειες αυτές, καθώς και την τήρηση των υποχρεώσεων των κατόχων αδειών εξόρυξης. Ο τρόπος παρακολούθησης όμως δεν προβλέπεται πουθενά(!). Ο δε ν. 4001/2011 ενώ προβλέπει ρυθμιστικά μέτρα για την εύρυθμη λειτουργία των ενεργειακών αγορών και την προστασία των καταναλωτών, δεν προβλέπει ρυθμιστικά μέτρα για την περιβαλλοντική προστασία.

β. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο

αα. Τα υγρά ρωγμάτωσης δεν έχουν συμπεριληφθεί ρητά ως «επικίνδυνα απόβλητα» στο Παράρτημα ΙΙΙ της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για τα απόβλητα (2008/98/ΕΚ), με αποτέλεσμα να μην ελέγχεται η διαχείρισή τους, γεγονός για το οποίο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εγκαλεί την Επιτροπή. (Βλ. Εξαιρετική μελέτη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+REPORT+... )

ββ. Η εξόρυξη του σχιστολιθικού φυσικού αερίου δεν συμπεριλαμβάνεται  στην Οδηγία για τις βιομηχανικές εκπομπές (2010/75/ΕΕ)

γγ. Οι ανά τον κόσμο εταιρείες μη συμβατικού πετρελαίου και φυσικού αερίου λειτουργούν βάσει διαφορετικών προτύπων ασφαλείας. Δεν υπάρχει δεσμευτικό πλαίσιο εφαρμογής των ευρωπαϊκών προτύπων ασφαλείας. Οι κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ και του ΟΗΕ για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις είναι απλά προαιρετικές.

δδ. Οι εξ' ορισμού ανεξέλεγκτες εκλύσεις αερίων του θερμοκηπίου (διαφυγή εκπομπών μεθανίου)  από την εξόρυξη σχιστολιθικού αερίου και πετρελαίου δεν συνάδει προς το άρθρο 2 της Σύμβασης-πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για τις κλιματικές μεταβολές (UNFCCC) σύμφωνα με το οποίο προβλέπεται η «σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων των αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα σε επίπεδα τα οποία αποτρέπουν την επικίνδυνη ανθρωπογενή παρεμβολή στο κλιματικό σύστημα».

εε. Δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για την αποκατάσταση της ζημίας που προκαλεί η υδραυλική ρωγμάτωση, η οποία απαιτεί τεράστιες ποσότητες υδάτων.

Στ. Το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο της νομοθεσίας της ΕΕ δεν προβλέπει επαρκείς εγγυήσεις έναντι των κινδύνων για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία εξαιτίας δραστηριοτήτων που σχετίζονται με το σχιστολιθικό φυσικό αέριο.

ζζ. Δεν κατοχυρώνονται κοινωνικά και περιβαλλοντικά δικαιώματα καθώς η απόκτηση γης για εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου αποτελεί βασικό κίνητρο για την υφαρπαγή γης στις αναπτυσσόμενες χώρες, πράγμα που μπορεί να αποτελέσει σοβαρή απειλή για τις αυτόχθονες κοινότητες ανά τον κόσμο, από πλευράς πρόσβασης σε νερό, εύφορη γη και τροφή.

ηη. Δεν προβλέπεται διαδικασία παρακολούθησης και ελέγχου των υδάτων γύρωθεν της εξόρυξης σχιστολιθικού φυσικού αερίου.

θθ. Δεν προβλέπεται διαδικασία αξιολόγησης των επιπτώσεων της υδραυλικής ρωγμάτωσης στους υπόγειους ταμιευτήρες ύδατος στους διάφορους γεωλογικούς σχηματισμούς, συμπεριλαμβανομένων πιθανών διαρροών και σωρευτικών επιπτώσεων

ιι. Τέλος, δεν υπάρχει κανένας περιορισμός, καμία απαγόρευση της υδραυλικής ρωγμάτωσης σε ορισμένες ευαίσθητες και ιδιαίτερα απειλούμενες περιοχές, όπως π.χ. εντός και κάτω από λεκάνες απορροής υδάτων, ανθρακωρυχεία, ζώνες προστασίας, ταμιευτήρες πόσιμων υδάτων, σεισμογενή εδάφη ή ρήγματα.

Το ερώτημα για τον υπογράφοντα δεν είναι, ποιο τίμημα είμαστε έτοιμοι να πληρώσουμε για την «ανάπτυξη». Το ερώτημα είναι, πόσο συνειδητά επιλέγουμε τις ευκαιρίες «ανάπτυξης» της χώρας μας;

Γιώργος Σμπώκος

 Ο Γιώργος Χ. Σμπώκος, είναι δικηγόρος σε θέματα περιβάλλοντος, εξωτερικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Κρήτης.

www.romiazirou.blogspot.gr