Ιωάννης Λαμπρίδης: Ένας Ηπειρώτης ανθρωπογεωγράφος του 19ου αιώνα, θερμός «εραστής» της Ηπείρου…

Γράφει ο  Σπύρος Εργολάβος 

φιλόλογος-συγγραφέας

Φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, ανέλαβα, στο μάθημα της “Νεώτερης Ιστορίας”, φροντιστηριακή εργασία με θέμα: “Η πνευματική και κοινωνική κατάσταση της Ηπείρου από το έτος 1830 μέχρι το έτος 1913˙ η συμβολή της Ηπειρωτικής ευποιΐας”.

Αυτό το θέμα το βρήκα αρκετά ενδιαφέρον· δεν περιορίστηκα μόνο στη συλλογή του υλικού για μια φροντιστηριακή εργασία, αλλά επεξέτεινα την έρευνά μου σε σημείο που από τότε σημάδεψε, σε μεγάλο βαθμό, την πνευματική και κοινωνική μου δραστηριότητα. Βρήκα την ευκαιρία να γνωρίσω κάτω από ποιες συνθήκες λαμπροί και δημιουργικοί Ηπειρώτες, τα πιο εκλεκτά τέκνα της Ηπείρου, αναγκάστηκαν, κατά τα δίσεχτα χρόνια της σκλαβιάς, να εγκαταλείψουν την πατρική γη, να εξαπλωθούν σε πολλά από τα τότε γνωστά μέρη του κόσμου, να αναπτύξουν αξιόλογη δραστηριότητα, να αποκτήσουν τεράστια περιουσία και, το σπουδαιότερο, να διαθέσουν τους καρπούς των κόπων τους για κοινωφελείς σκοπούς στην ιδιαίτερη πατρίδα τους που στέναζε τότε κάτω από τον τουρκικό ζυγό. 

Ονόματα λαμπρά που από τότε αποτυπώθηκαν ανεξίτηλα στη μνήμη μου: Ν. Ζωσιμάς, Γ. Σταύρου, Γ. Χατζηκώστας, Ζώης Καπλάνης, Ευάγγελος και Κων/νος Ζάππας, Μάνθος και Γ. Ριζάρης, Γ. Αβέρωφ, Ν. Στουρνάρης, Μ. Τοσίτσας, και μια ακόμα μεγάλη χορεία ευεργετών, που συνέβαλαν αποφασιστικά στην αναγέννηση της νεότερης Ελλάδας και στην πνευματική ανάπτυξη της Ηπείρου, με επίκεντρο τα Γιάννινα που απέβησαν, επί αιώνες, ένα από τα σπουδαιότερα πνευματικά κέντρα του αλύτρωτου Ελληνισμού

Μου δόθηκε επίσης η ευκαιρία να γνωρίσω τον τρόπο με τον οποίο οι εδώ διαχειριστές της περιουσίας τους τις διαχειρίστηκαν. Εδώ τα πράγματα μάλλον θλίψη και οργή μου προκάλεσαν. Διάβασα επίσημες εκθέσεις των “Ελεών”, διάβασα την “Ανέκδοτη Αλληλογραφία των Ζωσιμάδων” δημοσιευμένη στο περιοδικό “ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ” και αρκετά ακόμα ντοκουμέντα εκείνης της εποχής. Εκείνο όμως το βιβλίο που μου προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση ήταν το περίφημο σύγγραμμα του γνωστού Ιατροφιλόσοφου, ιστορικού και θερμού Ηπειρώτη, Ιωάννη Λαμπρίδη, με τον τίτλο “Περί των εν Ηπείρω Αγαθοεργημάτων”, που είχε εκδοθεί, το 1880, από το τυπογραφείο Ν. Ρουσόπουλου.

Ο Ιωάννης Λαμπρίδης γεννήθηκε στα Επάνω Σουδενά, τώρα Άνω Πεδινά, του Ζαγορίου το 1839. Στα ένδεκά του χρόνια ορφάνεψε από τη μητέρα του την οποία υπεραγαπούσε. Το 1854 τελείωσε τη φημισμένη Ελληνική Σχολή του χωριού του. Έρχεται στη συνέχεια στην Αθήνα με τη φιλοδοξία να εισαχθεί στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή. Στην προσπάθειά του να φοιτήσει στη Ριζάρειο Σχολή τον βοήθησαν αποτελεσματικά, εκτιμώντας την ευφυΐα του και την προχωρημένη παιδεία του, ο Δάσκαλος του Γένους Γεώργιος Γεννάδιος από τα Δολιανά και ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων Ιωαννίκιος από το Μακρίνο. Ο Ιωάννης Λαμπρίδης αγάπησε το Ζαγόρι και την ιδιαίτερη πατρίδα του τα Επάνω Σουδενά με πάθος.

Τελείωσε τη Ριζάρειο Σχολή το 1856 και τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου, εγγράφεται στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου των Αθηνών. Έλαβε το δίπλωμα της ιατρικής από το Πανεπιστήμιο των Αθηνών το 1863 σε ηλικία είκοσι τεσσάρων ετών. Τα επόμενα τρία χρόνια άσκησε το επάγγελμα του γιατρού σε πόλη της Βουλγαρίας ή της Θράκης, κοντά στη Φιλιππούπολη. Το 1868, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Παρίσι, εγκαθίσταται οριστικώς στα Γιάννενα, όπου διέπρεψε ασκώντας ως αληθινά κοινωνικό λειτούργημα το επάγγελμα του γιατρού. Στα χρόνια που επακολούθησαν γίνεται επίλεκτο μέλος της γιαννιώτικης κοινωνίας χάρη στο επαγγελματικό του ήθος, την επιστημονική του κατάρτιση και την πνευματική του καλλιέργεια. Εκτιμώντας μάλιστα οι συμπολίτες του Γιαννιώτες τα παραπάνω χαρίσματά του που τον κοσμούσαν του απένειμαν το αξίωμα του Γενικού Γραμματέως της Εμπορικής Λέσχης «Πρόοδος», η οποία ήταν η σημαντικότερη εστία εθνικής, πνευματικής και κοινωνικής δράσης την εποχή εκείνη στην πόλη.

Κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ 1868 έως 1890 για είκοσι – δύο χρόνια, παράλληλα με την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος και την κοινωνική του δραστηριότητα, αφιερώνεται με ιδιαίτερο ζήλο στην περισυλλογή και αξιολόγηση του ιστορικού και λαογραφικού θησαυρού της Ηπείρου. Με την ενασχόλησή του αυτή ο Ιωάννης Λαμπρίδης μετουσίωσε τα όνειρα της παιδικής του ηλικίας σε σκοπό ζωής.

Η Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών επανέφερε στο φως το 1971 και παρέδωσε στους ερευνητές αλλά και στο ευρύτερο κοινό τα πολύτιμα και περιζήτητα έργα που έγραψε και τύπωσε τον προπερασμένο αιώνα ο Ιωάννης Λαμπρίδης και που είχαν σχεδόν ξεχαστεί.

Τώρα θα μου πείτε, πώς και τα θυμήθηκα όλα αυτά, ύστερα από τόσα χρόνια; Δύο ήταν τα αίτια: 

Πρώτα μια σύντομη, αλλά περιεκτική βιογραφία του Ι. Λαμπρίδη, γραμμένη από τον εξαίρετο δικαστικό – αντιπρόεδρο επίτιμο του Αρείου Πάγου και γνήσιο Ηπειρώτη, Βασίλειο Λαμπρίδη. 

Έπειτα η πρόσφατη συζήτηση στην Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας της Βουλής, με θέμα “Ηπειρωτικά Κληροδοτήματα”. Είχα εκεί την ευκαιρία, με βάση το έργο του Ι. Λαμπρίδη, να παρουσιάσω την κατάσταση που επικρατούσε στο χώρο της διαχείρισης των Κληροδοτημάτων, στην πόλη μας, κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Διάβασα, στην Επιτροπή, χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το λαμπρό αυτό σύγγραμμα. Άκουγαν, με ιδιαίτερη προσοχή, οι βουλευτές – μέλη της Επιτροπής και δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι συνέβαιναν τέτοια πρωτοφανή πράγματα με τις περιουσίες των Ευεργετών μας.

Ιωάννη Λαμπρίδη. ''Περί 

Των Εν Ηπείρω Αγαθοεργημάτων''

Ιωάννη Λαμπρίδη. ''Ηπειρώτικα Αγαθοεργήματα και Ηπειρωτικά Μελετήματα''. Τόμοι 2

Παραθέτω αυτά τα αποσπάσματα, γιατί διατηρούν και σήμερα την επικαιρότητά τους, και κάτω από την τραγική κατάσταση που επικρατεί στο χώρο των Κληροδοτημάτων, όπως αυτή παρουσιάστηκε στην Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας, μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμη. Γράφει, λοιπόν, ο Ι. Λαμπρίδης στο βιβλίο του “Περί των Εν Ηπείρω Αγαθοεργημάτων”:

“Οι επί της εποχής του Αλή Πασά επίτροποι των εκκλησιών, ως και του νοσοκομείου, ου μόνον εσέβοντο τας διαθήκας των αοιδίμων ευεργετών της πόλεως και εξετέλουν μετά θρησκευτικής ευλαβείας τας εντολάς αυτών, αλλά και εξ ιδίων προθύμως ούτοι επλήρουν το ελλείπον, οσάκις τα υπέρ των διαφόρων αγαθοεργών διατεθέντα δεν επήρκουν. Μετά δε την πτώσιν του σατράπου εκείνου σπανίως η διαχείρισις κατά το πνεύμα και γράμμα των διαθηκών εξετελέσθη.

Εκ συνεννοήσεως και κατά σειράν διεπραγματεύοντο οι κηφήνες εν τη ιερά μητροπόλει, κεκλεισμένων των θυρών, τας ασσιγνατσίας. Έκαστος δε των φαύλων τούτων διαχειριστών μετά την πώλησιν των άσσιγ. ελάμβανεν υπό μάλης και σωρόν τινα χρημάτων προς μυστικήν διανομήν αυτών εις εκπεπτωκυίας οικογενείας αγνώστους, ως δήθεν μη στεργούσας την απονομήν βοηθείας δημοσία. Και τας μοναστηριακάς προσόδους αυθαιρέτως και ιδιοτελώς η επάρατος αυτή ολιγαρχία εξεμίσθωνεν.

Εις την ιδιοτελή και φαύλην ταύτην διαχείρισιν οφείλεται κατά μέρος ου μόνον η οπισθοδρόμησις της πόλεως και η πρόοδος της παρά τε των Θεών και ανθρώπων, καθ’ Ησίοδον ειπείν, μισουμένης αργίας και οκνηρίας.

Διότι εκ των εν Ιωαννίνοις 2,000 χριστιαν. οικογενειών αι 1800 περίπου ελεοδοτούντο! Οποία διαφθορά χαρακτήρων και διαθέσεων εκ της ολεθρίας ταύτης διδασκαλίας των διαχειριστών τούτων !

Εκάστη των δύο τούτων αρχοντικών φατριών προς βλάβην των κοινωφελών της πόλεως εκίνει πάντα λίθον, ίνα τας ηνίας της διαχειρίσεως αναλάβη.

Το δε ταμείον των ελεών πάσαν πίστιν είχεν απωλέσει, οι άθλιοι εκείνοι διαχειρισταί, χάριν των αγαθοεργών καταστημάτων, κατέφευγον και εις ατομικά δάνεια, δια λογαριασμόν όμως του ταμείου ελεών! Το ποτήριον της ανομίας είχεν υπερεκχειλίσει. «Και σεις εφάγετε, και εγώ θα φάγω. Δόσατε λόγον, να δώσω». Οι άτιμοι διαχειρισταί καταγίνονται εις εξισώσεις· Μεταξύ δε των πολλών περιουσιών, ας οι διαχειρισταί της εποχής εκείνης εσφετερίσθησαν, κατεβρόχθισαν και το δια την οικοδομήν της Ζωσιμαίας Σχολής παρά των εκτελεστών της διαθήκης εκείνων αποσταλέν ποσόν εκ 231,444 γρ. (1850)”.

Και ο Ι. Λαμπρίδης, καταλήγει:

“Προς άρσιν πάσης υπονοίας, προς γνώσιν του πανελληνίου και προς ενίσχυσιν της αμίλλης και άλλων φιλοπατρίδων ανδρών απαιτείται αναδιοργάνωσις του συστήματος συμφώνως ταις των ελεοθετών διατάξεσι και πιστή του γράμματος και πνεύματος των διαθηκών εκπλήρωσις και ενιαύσιος λογοδοσία, ακριβώς δημοσιευμένη”.

Ένα φλογερό μήνυμα μας στέλνει, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του, ο λαμπρός αυτός Ηπειρώτης. Μήνυμα που μας διδάσκει πως “αν τα παρεληλυθότα μνημονεύσης, άμεινον περί των μελλόντων βουλεύσει”.

Ιωάννης Λαμπρίδης: Ένας ανθρωπογεωγράφος του 19ου αιώνα

Ο διορατικός Κώστας Φρόντζος, πρόεδρος της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, προλογίζοντας την έκδοσή της "Ηπειρωτικά Μελετήματα", αναφέρει, μεταξύ των άλλων, για τον άμεπτο Ιωάννη Λαμπρίδη και το συγγραφικό έργο του: 

Ιστορία, λοιπόν, κι ανθρωπογεωγραφία είναι τα "Ηπειρωτικά Μελετήματα", που τα περιεχόμενά τους υπογραμμίζουν το πάθος της έρευνας του συγγραφέα, την ιεραποστολική του διάθεση, την παρρησία της γνώμης του, την αγωνιστική του προσπάθεια, την ποιότητα του ήθους του, την ανιδιοτέλεια των προθέσεών του, τη συναίσθηση του Χρέους. Το χρέος σημειώνεται με Χι κεφαλαίο από τον προλογίζοντα. 

Μ' αυτόν τον απέριττο και, συγχρόνως, ακριβολόγο τρόπο, ο πρωτομάστορας Κώστας Φρόντζος δεν εκφράζει μόνον τις θεμελιώδης παραμέτρους της βασικής θεώρησης και μεθοδολογίας του συγγραφέα, αλλά και τις ουσιώδεις πτυχές του συγγραφικού έργου του. Για τον προικισμένο με νοημοσύνη Κώστα Φρόντζο, εν ολίγοις λόγοις, τα Ηπειρωτικά Μελετήματα του αμιγούς Ιωάννη Λαμπρίδη δεν είναι παρά Ιστορία και Ανθρωπογεωγραφία.

Η χρήση του όρου ανθρωπογεωγραφία από το Δωδωναίο Κώστα Φρόντζο είναι αποκαλυπτικής εμπνεύσεως, γιατί διατυπώνεται σε μία εποχή, κατά την οποία η επιστήμη της ανθρωπογεωγραφίας, όχι μόνο δε διδάσκεται στην Ελλάδα, αλλά και, διεθνώς, οροθετεί ακόμη το πλαίσιο των θεωρήσεών της και των μεθοδολογικών προσεγγίσεων του αντικειμένου της. Κι αν, βεβαίως, εν έτει 1971, η χρήση και μόνον του όρου ανθρωπογεωγραφία από τον φωτισμένο Κώστα Φρόντζο είναι αποκαλυπτικής εμπνεύσεως, τότε, ασφαλώς, η εφαρμογή ενός εκτενούς μέρους, τόσο των θεωρήσεων όσο και των μεθοδολογικών προσεγγίσεων της ανθρωπογεωγραφίας από τον αμίμητο Ιωάννη Λαμπρίδη –και μάλιστα στα τέλη του 19ου αι.– έχει, άκρως, προδρομική απόχρωση και εις το έπακρον προφητικό χαρακτήρα. Χωρίς, λοιπόν, κανέναν απολύτως ενδοιασμό, ο εμβριθής Ιωάννης Λαμπρίδης είναι, κατά την ημετέρα επιστημονική αντίληψη, ένας ανθρωπογεωγράφος του 19ου αιώνα.

Αλλ' όμως, τι πραγματεύεται ο ανθρωπογεωγράφος; 

Το κατ' εξοχήν αντικείμενο της ανθρωπογεωγραφίας είναι η διερεύνηση των σχέσεων, τις οποίες αναπτύσσει ο άνθρωπος εντός των ορίων του δικού του γεωγραφικού χώρου, στην πάροδο, βεβαίως, του ιστορικού χρόνου. Οι σχέσεις αυτές αφορούν, εν πρώτοις, στο γεωγραφικό χώρο και, ακολούθως, στην κοινωνία, την οικονομία, τον πληθυσμό, τη διοίκηση, την παιδεία, τη θρησκεία, την οικιστική κι αρχιτεκτονική τέχνη, τα ήθη και τα έθιμα, την πολιτική και τον πολιτισμό και ό,τι, γενικώς, αναφέρεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα, τα ίχνη της οποίας, ορατά και αόρατα, εντυπώνονται στο φυσικό χώρο. 

Οι σχέσεις του ανθρώπου με το γεωγραφικό χώρο μεταβάλλονται, διαρκώς, και τούτο οφείλεται, εν πολλοίς, στις αλλαγές της ίδιας της κοινωνίας. Τοιουτοτρόπως, επί παραδείγματι, οι σχέσεις, οι οποίες καταγράφονται, περιγράφονται, διερευνώνται και σχολιάζονται στα "Ηπειρωτικά Μελετήματα", αναφέρονται σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο, ήτοι, εκείνη του πριν το 1870. Αλλά, οι σχέσεις του ανθρώπου με το δικό του γεωγραφικό χώρο μεταβάλλονται, επίσης, άλλοτε διατηρώντας κι άλλοτε χάνοντας την αποκαλούμενη ιστορική συνέχειά τους. Το τελευταίο, δηλαδή, η ιστορική ή όχι συνέχεια των περί ου ο λόγος σχέσεων, μία σύγκριση των σχέσεων της παρούσης εποχής με εκείνες της εποχής του ακούραστου Ιωάννη Λαμπρίδη θα ήταν, εξαιρετικώς, ενδιαφέρουσα και, ιδιαιτέρως, παραδειγματική.

Η μακράς χρονικής διάρκειας συγκυρία, κατά την οποία συγγράφονται τα "Ηπειρωτικά Μελετήματα", προσδίδει μία ιδιάζουσα ανθρωπογραφική χροιά, υψίστης σημασίας, στο δημοσιευμένο έργο του ακάματου Ιωάννη Λαμπρίδη, ακριβώς, γιατί αυτός ο οτρηρός ερευνητής και συγγραφέας συλλέγει, καταγράφει, διασταυρώνει, σχολιάζει και παρουσιάζει τις σχέσεις της ηπειρώτικης κοινωνίας με το γεωγραφικό χώρο της, σε μία χρονική περίοδο, η οποία χαρακτηρίζεται από καθολική ρευστότητα και μεταβατικότητα. Χωρίς καμία αντίρρηση, βεβαίως, τα "Ηπειρωτικά Μελετήματα" έχουν και την ιστορική σημασία και αξία τους. Εν τούτοις, και, πάντα κατά την ταπεινή επιστημονική άποψή μας, η βαθύτερη ουσία τους πλησιάζει πολύ περισσότερο στην ανθρωπογεωγραφία παρά σ΄ αυτήν καθεαυτή την ιστορία. Ούτως ή άλλως, όμως, οι επιστήμες της ιστορίας και της ανθρωπογεωγραφίας, όχι μόνον συνεργάζονται στενά μεταξύ τους, αλλά και η κάθε μία απ΄ αυτές είναι, εντελώς, αναγκαία, απαραίτητη και συμπληρωματική στην άλλη.

Η Ζαγορίσια Ιστορία του Λαμπρίδη

Ιωάννη Λαμπρίδη. ''Η διάσωσις της ιδιοκτησίας του Ζαγορίου''

Επανερχόμενοι, για λίγο, στη ρευστότητα και μεταβατικότητα της εποχής, για την οποία, πιο πάνω, έγινε αναφορά, διευκρινίζουμε, ιδιαιτέρως, ότι μ' αυτούς τους όρους δεν εννοούμε, αποκλειστικώς και μόνον, τα ιστορικά γεγονότα, αλλά, προ παντός, τις γεωγραφικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές, μεταβολές και ανακατατάξεις, οι οποίες, κατά τη διάρκεια του 19ου αι., συντελούνται σε τοπικό (Ήπειρος), περιφερειακό (χερσόνησος του Αίμου) και διεθνές επίπεδο (Δυτική Ευρώπη).

Ας δούμε, όμως, ένα και μόνο, πολύ μικρής έκτασης, απόσπασμα από τα Ηπειρωτικά Μελετήματα, το οποίο τεκμηριώνει, απολύτως, την αντίληψή μας για τον ανθρωπογεωγραφικό χαρακτήρα του ογκώδους Λαμπρίδειου έργου. Κι αφού είμαστε στα Άνω Πεδινά, ας πάρουμε, την αναφορά του οιστρήλατου Ιωάννη Λαμπρίδη στη γενέτειρά του, διατηρώντας τη γλώσσα του πολυτάλαντου συγγραφέα: 

“Άνω Σουδενά εις το κυρίως Παλαιοβούνιον, ων τας κανονικάς και αξιολόγους οικίας ουδεμία του τμήματος κώμη έχει”. 

Ποιο, αληθώς, είναι το στοιχείο αυτής της απλής φράσης, που προσδίδει, όντως, στην παρατήρηση, την καταγραφή, τη διερεύνηση, το σχολιασμό και, τελικώς, στην ίδια την πληροφορία χροιά ανθρωπογεωγραφική; Η απάντηση για τον απερίσπαστο παρατηρητή του γεωγραφικού χώρου, αλλά και τον προσεκτικό σχολιαστεί της συλλεγμένης πληροφορίας είναι απλή: Η ανθρωπογεωγραφία είναι από τη φύση της ανθρωπιστική επιστήμη πολυδιάστατη, πολύπλευρη και πολυσήμαντη, γιατί, πολύ απλά, το αντικείμενό της, ήτοι, οι σχέσεις, τις οποίες διερευνά έχουν τέτοιο χαρακτήρα. Ο ιδιοφυής, λοιπόν, Ιωάννης Λαμπρίδης, περιγράφοντας τη φυσική τοποθεσία, στην οποία βρίσκονται τα Άνω Πεδινά, συνδυάζει, συγχρόνως, κι άλλες πληροφορίες γι΄ αυτά, όπως, παραδείγματος χάριν, Άνω Σουδενά, την παλιά ονομασία τους. Και, δεν αρκείται μόνο σ΄ αυτό, σχολιάζει ως κανονικά και αξιόλογα τα σπίτια στα Άνω Πεδινά και τελειώνει, την όντως λακωνική φράση του, συγκρίνοντας τον οικισμό με όμοιούς του της ευρύτερης περιοχής.

Ο αξιοζήλευτος Ιωάννης Λαμπρίδης, συνεχίζοντας την ανωτέρω φράση του, μας λέει τα εξής: 

“Πολλά των οικημάτων αυτών είναι μεγαλοπρεπή και εν είδει εξοχικών πύργων περιφραττόμενα υπό λιθίνων περιβόλων, εγκλειόντων πλην της οικίας αυλάς ευρυχώρους, κήπους μικρούς και ομβροδέκτας, ως παραρτήματα οικιών καταχθόνια”. 

Ουδέν απολύτως σχόλιο στο συγκεκριμένο εδάφιο, γιατί ο όποιος σχολιασμός του θα ήταν, εκ των πραγμάτων, ασέβεια βαθυτάτη προς την ωραία αρχιτεκτονική τέχνη. Συνεχίζουμε, λοιπόν, την περιγραφή του αυτόβουλου Ιωάννη Λαμπρίδη για τα Άνω Πεδινά Ζαγορίου. 

“Η εν τω μεσοχωρίω βαθεία σκιά μεγαλοπρεπούς πλατάνου αναψύχει εν ώρα θέρους τους εκ των ασπρολίθων οικιών και λόφων θαμβωμένους οφθαλμούς και τα καταπεπονημένα σώματα εκ του γυμνού εδάφους”. 

Σημειώνοντας, επί τάχη, την ποιητική έξαρση του Λαμπρίδειου λόγου, ξεχωρίζουμε, χωρίς ίχνος καμίας αμφιβολίας, μία πολύτιμη πληροφορία για την αισθητική της αρχιτεκτονικής τέχνης του οικισμού, που είναι η άσπρη πέτρα (ασβεστόλιθος), ήτοι, το πλέον άφθονο πέτρωμα της ευρύτερης περιοχής (δυτικώς της χαράδρας του Βίκου), στην οποία είναι κτισμένα τα Άνω Πεδινά και, ταυτοχρόνως, το μοναδικό δομικό υλικό, εξαιρουμένου του ξύλου, όλων, ανεξαιρέτως, μικρών και μεγάλων, θρησκευτικών και κοσμικών, οικοδομημάτων του.

Αναντιρρήτως, μελετώντας τα "Ηπειρωτικά Μελετήματα", ταξιδεύουμε στο γεωγραφικό χώρο και τον ιστορικό χρόνο της ευρύτερης Ηπείρου. Μολαταύτα, η εκδήλωση μνήμης στον Ιωάννη Λαμπρίδη μας κρατά, διακριτικώς, στα Άνω Σουδενά. Όντως, ιστάμεθα, κυριολεκτικώς και μεταφορικώς, στην Πλατεία του οικισμού, στα Άνω Πεδινά, που με τόσο αγάπη περιγράφει ο υψιπετής Ιωάννης Λαμπρίδης. Άραγε, πότε ξανά θα έχουμε κάποια παρόμοια συγκυρία; Αλλά, ζητώντας συγγνώμη από την υπόλοιπη Ήπειρο, συνεχίζουμε με το απόσπασμα για τα Άνω Πεδινά. Λέει, λοιπόν, επί λέξει, ο αξιοθαύμαστος Ιωάννης Λαμπρίδης: 

“Η από του κατασκίου όμως τούτου μέρους θέα τριών πρώην μεν μεγαλοπρεπών οικιών, νυν δε υπό ληστρικής επιδρομής (1880) αποτεφρωμένων καταθλίβει έκαστον· (και προσθέτοντας άλλη πληροφορία στην περιγραφή του, συνεχίζει περαιτέρω:) η κυριωτέρα όμως οδός αυτών μήκους 20΄, εις χείμαρρον εν καιρώ μεγάλων υετών μεταβαλλομένη, είνε πλήρης πετρών και χαλίκων (και τελειώνει τη φράση του, σχολιάζοντας καυστικώς:) και διότι ρίπτονται τυπικώτατα οι εκ των οικοδομών υπολειπόμενοι χάλικες (σόκια)”.

Σ' αυτό, πράγματι, το συντομότατο απόσπασμα, το οποίο καταλαμβάνει μόλις το εν τρίτον της σελίδας, ενός βιβλίου σχήματος όγδοου, ο πολυπράγμων Ιωάννης Λαμπρίδης κατορθώνει, ιδιαζόντως, να περιλάβει ένα σημαντικό, ως προς τον αριθμό και την ποιότητα, πλήθος πληροφοριών για τα Άνω Πεδινά. Οι πληροφορίες αυτές από τη φύση τους σχετίζονται με πολλές και διάφορες επιστήμες. Προς τούτο, παραθέτουμε, τουλάχιστον, μία ορισμένη πληροφορία και την επιστήμη, στην οποία, κατά τη γνώμη μας, αντιστοιχεί, χωρίς αυτό να σημαίνει, βεβαίως, ότι οι παρά κάτω πληροφορίες δε σχετίζονται με άλλη ή άλλες επιστήμες.

1η. Το Παλαιοβούνι (πληροφορία) – φυσική γεωγραφία (επιστήμη).2η. Η ληστρική επιδρομή του 1880 (πληροφορία) – ιστορία (επιστήμη).3η.Η συγκρότηση της οικίας (πληροφορία) – οικιστική τέχνη ή και πολεοδομία αποκαλούμενη (επιστήμη).4η. Οι ασπρόλιθες οικίες (πληροφορία) – αρχιτεκτονική τέχνη (επιστήμη).5η. Ο μεγαλοπρεπής πλάτανος στην πλατεία (πληροφορία) – οικολογία (επιστήμη).6η. Η κατάσταση της κεντρικής οδού (πληροφορία) – ανθρωπολογία (επιστήμη).7η. Οι ομβροδέκτες και οι λαχανόκηποι (πληροφορίες) – ανθρωπογεωγραφία (επιστήμη)

Πέραν του πλήθους των πατριωτικών συναισθημάτων, που διεγείρει η μελέτη των "Ηπειρωτικών Μελετημάτων", διακρίνεται, διαυγώς, στη γραφή τους η ελεύθερη βούληση του συγγραφέα να μην κατηγοριοποιηθούν και να μην απομονωθούν, κατά γενικό κανόνα, οι πληροφορίες του. Ως προς αυτό, βεβαίως, δεν είναι μόνον ο ανήσυχος Ιωάννης Λαμπρίδης, που δε θέλει την κατηγοριοποίηση και την απομόνωση των πληροφοριών του, τυχαίνει, μετά το πέρασμα ενός αιώνος και πλέον, να επιθυμεί, ακριβώς, το ίδιο και η επιστήμη της ανθρωπογεωγραφίας. Κι αυτό, βεβαίως, γιατί το κάθε ένα αντικείμενο της εν λόγω ανθρωπιστικής επιστήμης διαθέτει τα χαρακτηριστικά ή, αν θέλουμε, προσωπικά γνωρίσματα, ή, ακόμη, τη δική του ταυτότητα. Πως, επομένως, τα "Ηπειρωτικά Μελετήματα" να μη χαρακτηριστούν από τον πρωτότυπο Κώστα Φρόντζο ιστορία κι ανθρωπογεωγραφία; 

Αναφερόμενοι, περαιτέρω, στην πληροφορία, σημειώνουμε, επιπροσθέτως, ότι η κατηγοριοποίηση και απομόνωσή της αφαιρεί, αν όχι όλη, σίγουρα ένα μεγάλο μέρος από την ταυτότητά της ή την ταυτότητα κάθε ανθρώπου, κάθε ιδέας, κάθε τόπου ή κάθε αντικειμένου. Ο ακέραιος, λοιπόν, Ιωάννης Λαμπρίδης, απ΄ ό,τι φαίνεται στα κείμενά του, το γνωρίζει αυτό, και επιλέγει διαφορετικές πληροφορίες για κάθε ένα, επί παραδείγματι, Ζαγορίσιο οικισμό. Κατ' αυτόν τον τρόπο, επιτυγχάνει, θεαματικώς, να μεταφέρει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός εκάστου οικισμού, ήτοι, την ταυτότητά του.

Η γραφή είναι σημαντική και εξέχουσα παράμετρος της ανθρωπογεωγραφίας. Άλλωστε, δεν είναι καθόλου τυχαίο, που κατέχει την τρίτη θέση στην ονομασία της εν λόγω ανθρωπιστικής επιστήμης. Έτι, περαιτέρω, δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή, αν λέγαμε, ευγενώς, ότι η γραφή και, ιδιαιτέρως, το ύφος της, είναι ένα είδος υπογραφής στις ανθρωπογεωγραφικές έρευνες και μελέτες. Υπό μίαν έννοια, και, κατ' αυτόν τον τρόπο, οι ανθρωπογεωγραφικές εργασίες αποκτούν την ταυτότητα του ανθρωπογεωγράφου, η οποία πολύ δύσκολα αντιγράφεται, έστω κι αν η αντιγραφή αφορά σ' ένα μόνο πολύ μικρό κομμάτι τους. Δοκιμάστε, για παράδειγμα, αντιγράφοντας ένα μικρό απόσπασμα από τον εναργή Ιωάννη Λαμπρίδη. Αμέσως, θα προδοθείτε, ακόμη, κι αν έχετε μεταφέρει κάποιες πληροφορίες του στη νέα ελληνική γλώσσα. Ούτω, πως, η γραφή του εμφαντικού Ιωάννη Λαμπρίδη και, κυρίως, το ύφος της, πέραν από κάθε άλλη σημασία και σημειολογία, που μπορεί, πιθανώς, να της δοθεί, αποτελεί συγγραφική ταυτότητα και, ταυτοχρόνως, ισχυρά ασπίδα προστασίας του πολυσήμαντου, πολυδιάστατου, πολύπλευρου και πολυμερούς ερευνητικού, μελετητικού και συγγραφικού έργου του.

Η ενδιαίτησις του ανθρωπογεωγράφου στο γεωγραφικό χώρο της κοινωνίας, την οποία παρατηρεί, διερευνά, καταγράφει και σχολιάζει, όχι μόνον είναι αναγκαία συνθήκη, αλλά και επιβαλλόμενη προϋπόθεση. Εργασία ανθρωπογεωγραφίας εξ αποστάσεως ή από αρχεία, βιβλιοθήκες, εργαστήρια ή από τρίτους δεν εννοείται. Ο ανιδιοτελής Ιωάννης Λαμπρίδης ακολουθεί τους παρά πάνω κανόνες, λόγος, που προσδίδει μία επί πλέον χροιά ανθρωπογεωγραφίας στα "Ηπειρωτικά Μελετήματα". Την ίδια, ακριβώς, πειθαρχία με τον μελίφθογγο Ιωάννη Λαμπρίδη ακολουθεί κι ένας άλλος Ζαγορίσιος, ο φίλεργος Κώστας Λαζαρίδης από το Κουκούλι, ο ανθρωπογεωγράφος τούτη τη φορά του 20ου αι. Το έργο του είναι εξ ίσου σημαντικό και παρουσιάζει πολλές πτυχές ανθρωπογεωγραφίας.

Με την αναφορά μας στον κορυφαίο Κώστα Λαζαρίδη, η σύντομη διαδρομή μας στα Άνω Πεδινά του 19ου αι. έφτασε στο τέλος της. Ο χυμώδης Ιωάννης Λαμπρίδης υπήρξε το όχημά μας. Η αρχή και το τέλος του λόγου είναι ο χρόνος του. Η αρχή του λόγου, όντως, σου δίνει τη δυνατότητα να μεταφερθείς στον τόπο και την εποχή της επιθυμίας σου, αλλά το τέλος του σε επαναφέρει στην κατάσταση της αναπνοής. Μιλήσαμε με την καρδιά μας, αλλά και με ειλικρίνεια και, προ παντός, χωρίς υπερβολές. Με τον ίδιο τρόπο, θα θέλαμε, κλείνοντας, να κάνουμε μία ευχή, η οποία πηγάζει στην επιστημονική άποψή μας: Ο φωτοβόλος Ιωάννης Λαμπρίδης μπορεί, κάλλιστα, να θεωρηθεί πατέρας της ελληνικής ανθρωπογεωγραφίας.

Μιχάλης Η. Αράπογλου

[Ομιλία στην εκδήλωση του Πολιτιστικού Συλλόγου Πανωσουδενιωτών αφιερωμένη στη μνήμη του Ιωάννη Λαμπρίδη, στις 22 Ιουνίου 2008 στην πλατεία του χωριού μας]

www.anopedina.blogspot.gr

www.520greeks.com

www.romiazirou.blogspot.gr