''Τα Γιάννενα του Νισήμ Λεβή''.Η άγνωστη εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων. Το πανόραμα μιας εποχής και μιας οικογένειας που χάθηκε

«Η τελευταία εικόνα», Ιωάννινα, 25 Μαρτίου 1944 όταν οι Εβραίοι της πόλης φορτώνονται στα φορτηγά για να εκτοπιστούν.

 

Τον Φεβρουάριο του 1929 η λίμνη Παμβώτιδα είχε παγώσει. Ηταν ένα πολύ σπάνιο φαινόμενο και οι νέοι και οι νέες της πόλης των Ιωαννίνων πόζαραν πάνω στο στερεοποιημένο νερό με αδέξιο τρόπο, αν και εμφανώς ενθουσιασμένοι. Ανάμεσά τους και σε πρώτο πλάνο μια κοπέλα με ένα όμορφο εμπριμέ παλτό, η 18χρονη Νέλλυ Λεβή, έδειχνε περισσότερη αυτοπεποίθηση σε σχέση με τους υπόλοιπους. Ποιος ξέρει, ίσως να ένιωθε άνετα επειδή κοιτούσε προς έναν φακό πίσω από τον οποίο βρισκόταν ο θείος της Νισήμ, ο ακούραστος «καταγραφέας» της ζωής της οικογένειας και της πόλης. Δεν θα μπορούσε κανείς τους να το φανταστεί ότι χάρη στο χόμπι του θα έδινε κάποτε τη δυνατότητα σε έναν απόγονό του να ανασυστήσει την ιστορία της οικογένειάς τους, όταν όλοι πίστευαν πως είχε αφανιστεί ακριβώς όπως και τα μέλη της στο Αουσβιτς. Είναι πράγματι εντυπωσιακό το υλικό που έχει συγκεντρώσει ο Αλέξανδρος Μωυσής στο λεύκωμα «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944 - Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν. Είναι εξίσου συγκινητική η ιστορία που κατέστησε δυνατή αυτή την έκδοση, το μικρό «θαύμα» που του επέτρεψε να ανακαλύψει τη ζωή μέσα στις φωτογραφίες.

Ο Νισήμ Δ. Λεβής  (1875-1944) στον τίτλο του βιβλίου ήταν ένας γιατρός από τα Ιωάννινα ο οποίος προερχόταν από εύπορη οικογένεια της πόλης. Με σπουδές ιατρικής στο Παρίσι, επέλεξε να γυρίσει στην Ελλάδα το 1904 και να εγκατασταθεί στη γενέθλια πόλη του. Ηταν ένας γιατρός δημοφιλής καθώς φρόντιζε για τη δωρεάν περίθαλψη των απόρων μία φορά την εβδομάδα ενώ υπηρέτησε τον Ελληνικό Στρατό και παρασημοφορήθηκε όταν τα Γιάννενα ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος. Ηταν ένας αστός της εποχής του με χόμπι τη φωτογραφία και τα αυτοκίνητα ο οποίος φωτογράφιζε την οικογένειά του στα Ιωάννινα, στις περιηγήσεις τους στην Ελλάδα και στη Δυτική Ευρώπη με το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και τα ταξίδια αναψυχής στη Γαλλία σε μια εποχή όπου οι μετακινήσεις σε άλλες χώρες γίνονταν με μουλάρι, καράβι και τρένο. Ωστόσο, κοντά στα αγαπημένα του πρόσωπα, τους γάμους τους, τις εξορμήσεις στην εξοχή και το θαλάσσια λουτρά του Φαλήρου στην πρώτη δεκαετία του αιώνα, αποτύπωσε μια ολόκληρη εποχή από την τελευταία δεκαπενταετία της οθωμανικής κυριαρχίας στα Ιωάννινα ως το 1930 περίπου. Αναπόφευκτα απαθανάτισε τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα, κυρίως εκείνα που μεταμόρφωσαν τα τοπία στα άλλοτε οθωμανικά Γιάννενα. Οπως την επανάσταση των Νεοτούρκων, την οικονομική αναταραχή πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους, την πολιορκία στο Μπιζάνι, την είσοδο του Ελληνικού Στρατού και τις διπλωματικές μηχανορραφίες σχετικά με τη μεταπολεμική τύχη της Βόρειας και της Νότιας Ηπείρου και βεβαίως την καθημερινή ζωή των κατοίκων, χριστιανών, Εβραίων και μουσουλμάνων. Μέσα από τα ασπρόμαυρα κάδρα του Νισήμ Λεβή βλέπουμε για παράδειγμα τον στολισμό στη συμβολή των σημερινών οδών Αβέρωφ και Γιοσέφ Ελιγιά για την υποδοχή του διαδόχου Κωνσταντίνου το 1913, στο πλαίσιο της οποίας καθεμία από τις θρησκευτικές ομάδες της πόλης τέλεσε ειδική λειτουργία στον ναό ή το τέμπλο της για να τον υποδεχθεί

Οταν η αστική τάξη ονειρευόταν

Η αίσθηση που αναδύεται ωστόσο πιο έντονα από τις εικόνες είναι ότι οι φωτογραφίες καταγράφουν τη βιωμένη εμπειρία του ευρωπαϊκού αστικού πολιτισμού μέσα από μια επιφανή εβραϊκή οικογένεια της πόλης. «Το αστικό καθεστώς: Το 1920, όταν πια η οθωμανική και οι άλλες αυτοκρατορίες αποτελούσαν παρελθόν, ο μπολσεβικισμός της Αριστεράς και ο φασισμός της Δεξιάς απείλησαν τα θεμέλια της αστικής τάξης. Μέχρι τότε είχε καταφέρει να διασωθεί από τις τρικυμίες επαναστάσεων, συνταγματικών αναταραχών και πολέμων, με την εμπιστοσύνη ότι η Ιστορία θα τρέξει πάλι μπροστά, και θα επιτελέσει για άλλη μια φορά το ιερό της χρέος, να συμφιλιώσει δηλαδή τον άνθρωπο με κάθε εκσυγχρονισμό διά μέσου της εφαρμογής των λατρεμένων αξιών της. Ο φακός του Νισήμ καταγράφει πολλές στιγμές που μεταφέρουν αυτήν ακριβώς την εμπιστοσύνη» σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και συγγραφέας Μαρκ Μαζάουερ. Η ίδια η στερεοσκοπική φωτογραφία, μια τεχνική με την οποία η κάμερα έπαιρνε δύο ταυτόχρονα φωτογραφίες της ίδιας σκηνής από δύο διαφορετικές οπτικές γωνίες που αναπαριστούσαν τις θέσεις των δύο ματιών, ήταν ένα μέσο με το οποίο η αστική τάξη μπορούσε να θαυμάσει μακρινούς πολιτισμούς έτσι όπως έδινε την εντύπωση του βάθους πεδίου και σχεδόν τρισδιάστατη άποψη του φωτογραφιζόμενου αντικειμένου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο προβολέας στερεοσκοπικών διαφανειών τύπου Taxiphote Jules Richard που είχε στην κατοχή της η οικογένεια έμελλε να γίνει η αφορμή χάρη στην οποία το πλούσιο αυτό φωτογραφικό υλικό ήρθε στην επιφάνεια όταν όλοι πίστευαν ότι είχε χαθεί.

Το μυστικό του προβολέα

Γιατί η ιστορία της οικογένειας του Νισήμ Λεβή, όπως και των περισσότερων Εβραίων της πόλης, σταματάει απότομα το 1944 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς. Αυτό που μένει πίσω στην πόλη είναι τo τριώροφο σπίτι της οικογένειας, το οποίο είχε χτιστεί επί της οδού Κουντουριώτου τον 19ο αιώνα από τον προπάππο της γιαγιάς του Αλέξανδρου Μωυσή, Δαβιτσών Εφέντη Λεβή, ο οποίος είχε διατελέσει πρόεδρος της εβραϊκής κοινότητας της πόλης και για ένα σύντομο διάστημα βουλευτής, ένας από τους τέσσερις Εβραίους που συνολικά συμμετείχαν στη βραχύβια οθωμανική Βουλή του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ το 1877. Οταν την επισκέφθηκε η Γιέτη Λεβή, η γιαγιά του Αλέξανδρου Μωυσή, λίγο μετά το τέλος του πολέμου, τη βρήκε λεηλατημένη και καμένη με μόνο την πρόσοψή της να στέκει όρθια και να θυμίζει αμυδρά το παρελθόν και την ευμάρεια των κατοίκων της.

Η ίδια είχε γλιτώσει μαζί με τον άνδρα της γιατί είχαν καταφέρει να κρυφτούν στην Αθήνα και επισκεπτόταν την πόλη για να βρει κάτι που θα τη βοηθούσε να διατηρήσει τη μνήμη της οικογένειάς της ζωντανή και για τις επόμενες γενιές. Δεν είχε μείνει τίποτα. Καθώς όμως γύριζε στο ξενοδοχείο της απογοητευμένη, άκουσε έναν πλανόδιο μικροπωλητή να διαλαλεί «Ενα φράγκο το πανόραμα, κύριοι!» και να καλεί τους περαστικούς να κοιτάξουν μέσα σε ένα μεγάλο ξύλινο κουτί κάποιες στερεοσκοπικές γυάλινες πλάκες.

Προς έκπληξή της διαπίστωσε ότι ο προβολέας που είχε ο μικροπωλητής μαζί με τις πλάκες προερχόταν από το λεηλατημένο σπίτι των Λεβή. Κάπως έτσι έφτασε το υλικό ύστερα από χρόνια στα χέρια του γιου της Γιέτης, Ραφαήλ Μωυσή, ο οποίος αποφάσισε μαζί με τον γιο του, Αλέξανδρο, να το τακτοποιήσουν και να ταυτοποιήσουν τα πρόσωπα και τις τοποθεσίες. Δεν ήταν και τόσο εύκολο. Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες με τα  στιγμιότυπα από τη ζωή της οικογένειας Λεβή των Ιωαννίνων ήταν περισσότερες από 500 και τα πρόσωπα σε αυτές είχαν πεθάνει από καιρό. Ωστόσο, πατέρας Ραφαήλ και γιος Αλέξανδρος αποφάσισαν το 2012 να ξεκινήσουν τη διαχείριση αυτού του μοναδικού κληροδοτήματος και να αναγνωρίσουν τα μέρη, τα πρόσωπα και τις χρονολογίες των λήψεων.

Προκειμένου να βγάλουν τα συμπεράσματά τους βασίστηκαν κατ' αρχάς στην αναγνώριση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Για παράδειγμα, όπως αναφέρει ο Αλέξανδρος Μωυσής, η σκεπή του τζαμιού Μπαϊρακλί στα Ιωάννινα καταστράφηκε σε καταιγίδα τον Νοέμβριο του 1912. Οταν διακρίνεται σε φωτογραφία, η λήψη έχει γίνει νωρίτερα. 

Επειτα, αξιόπιστες πληροφορίες έδωσαν και τα ενδυματολογικά στοιχεία, καθώς μετά το 1913 και την απελευθέρωση των Ιωαννίνων σπάνια έβλεπε κανείς φέσι σε αντρικό κεφάλι, ενώ αντίστοιχα οι γυναικείοι αστράγαλοι δεν αποκαλύπτονταν πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Παράλληλα, δεδομένου ότι σώθηκαν και ορισμένες χειρόγραφες κάρτες με λίστες-ευρετήρια τις οποίες είχε συντάξει ο Νισήμ, πατέρας και γιος κατάφεραν να προσδιορίσουν με μεγάλη ακρίβεια τις συντεταγμένες των φωτογραφιών με αποτέλεσμα το υλικό τελικά να αποτελεί ένα αξιόπιστο ιστορικό, κοινωνικό και ανθρωπολογικό πανόραμα της μακρινής εκείνης εποχής.

Η τελευταία εικόνα

Βέβαια, για τον Μωυσή και τον πατέρα του το βιβλίο παρουσιάζει πρωτίστως την ιστορία της οικογένειάς τους καθώς τα μέλη της γεννιούνται, μεγαλώνουν, παντρεύονται και ονειρεύονται το καλύτερο για τα παιδιά τους. Ανθρωποι με πρόσωπα και ιστορία και όχι απλώς «μια λίστα ονομάτων στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος», όπως σημειώνει ο Αλέξανδρος Μωυσής. Η λίστα η κανονική, αυτή που περιλαμβάνει τα  περίπου ογδόντα ονόματα της οικογένειας όπως εμφανίζονται στις αναμνηστικές πλάκες με τους Ιωαννίτες-θύματα του Ολοκαυτώματος, βρίσκεται στην Εβραϊκή Συναγωγή Ιωαννίνων και παρατίθεται μέσα από μια πρόσφατη φωτογραφία στο τέλος του βιβλίου. Αμέσως μετά ακολουθεί «η τελευταία εικόνα», η στιγμή που γυναίκες, άνδρες και παιδιά ανεβαίνουν σε φορτηγά κοντά την πλατεία Μαβίλη και στο σπίτι της οικογένειας Λεβή για να απομακρυνθούν από την πόλη στις 25 Μαρτίου 1944. Δεν την τράβηξε ο Νισήμ Λεβής, για τον απλούστατο λόγο ότι είχε επιβιβαστεί και ο ίδιος σε ένα από αυτά μαζί με την οικογένειά του. Αρχικά σε ένα φορτηγό στα Ιωάννινα,  μετά σε ένα τρένο για τη Λάρισα και εν συνεχεία στο Αουσβιτς όπου θανατώθηκαν όλοι τους λίγες ημέρες αργότερα. Ανδρες, γυναίκες και παιδιά, οι ίδιοι που κοιτούσαν τον φακό μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα ανέμελοι, αδέξιοι και φαινομενικά  ευτυχισμένοι.

Αλέξανδρος Μωυσής

Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944 - Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού 

Εκδόσεις Καπόν, 2016,

σελ. 240, τιμή 49,50 ευρώ

www.tovima.gr