Οι «λίγοι» και το σπουδαίο ιστορικό μήνυμά τους. Η Αννέττα Φρομ μιλάει για το βιβλίο της σχετικά με τους Εβραίους των Ιωαννίνων.

Αν πληκτρολογήσεις τη λέξη «Ιoannina» στον κατάλογο της Βρετανικής Βιβλιοθήκης στο Λονδίνο, το πρώτο βιβλίο που εμφανίζεται είναι αυτό της Annette B. Fromm και φέρνει τον τίτλο «We are few: folklore and ethnic identity of the Jewish community of Ioannina, Greece» (σε μετάφραση: «Είμαστε λίγοι: η λαϊκή και εθνική ταυτότητα της Εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων»).

Στο βιβλίο περιγράφονται οι συνήθειες της Εβραϊκής Κοινότητας στα Γιάννενα, όπως τις κατέγραψε την περίοδο 1983-1984 η Aννέττα Φρομ, καθηγήτρια και επιμελήτρια Μουσειακών Σπουδών στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Φλώριδας των ΗΠΑ.

Η συγγραφέας συγκέντρωσε το υλικό της στα πλαίσια της διπλωματικής της εργασίας για τις σπουδές της. Έγραψε το βιβλίο μέσα στην επόμενη δεκαετία και τελικά αυτό κυκλοφόρησε το 2008 από τις εκδόσεις Lexington. Σήμερα μπορεί κανείς να το βρει στο Amazon, είναι όμως εξαιρετικά αμφίβολο αν υπάρχει στις προθήκες της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης ή στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Το σίγουρο είναι ότι δεν έχει μεταφραστεί ποτέ στα ελληνικά, αν και η αγγλική του έκδοση διατίθεται στο Εβραϊκό Μουσείο στην Αθήνα. Η ίδια η συγγραφέας, με την οποία συνομιλήσαμε πριν από λίγες μέρες, θυμάται να δίνει στην εβραϊκή κοινότητα ένα αντίγραφο της εργασίας, λίγο αφότου την ολοκλήρωσε. Όπως και να 'χει, το βιβλίο θα έπρεπε να βρίσκεται στην πόλη, αφού αποτελεί μία από τις λίγες καταγραφές της Εβραϊκής Κοινότητας των Ιωαννίνων σε μία μοναδική στιγμή της ιστορίας της. 

Στα Γιάννενα το 1983 ζούσαν περίπου 25 εβραϊκές οικογένειες οι οποίες αριθμούσαν 70 μέλη. Η Φρομ, μέσα από μία σειρά συνεντεύξεων, περιγράφει τις συνήθειες των Γιαννωτοεβραίων στο πέρασμα των χρόνων: από τα φαγητά, τις γιορτές μέχρι τις καθημερινές τους συνήθειες. «Τα Γιάννενα στα μέσα του '80 ήταν μία επαρχιακή πόλη με τη χαρακτηριστική τους ιστορία, με το ζωντανό 'παζαράκι' τους και με σχεδόν κανέναν που να γνωρίζει αγγλικά» θυμάται σήμερα η συγγραφέας. Έτσι, η ίδια αναγκάστηκε να μάθει ελληνικά για να φέρει εις πέρας τη διπλωματική της. 

Μειονότητα της μειονότητας

Η Φρομ μπορεί να ήρθε στα Γιάννενα για ακαδημαϊκούς λόγους, όμως την ίδια περίπου εποχή αρκετοί ακόμη Γιαννιωτοεβραίοι της Αμερικής είχαν αρχίσει να επισκέπτονται τον γενέθλιο τόπο των προγόνων τους. Αντίστοιχα, η φράση «είμαστε λίγοι» στον τίτλο του βιβλίου δεν αφορά μόνο την εβραϊκή κοινότητα της πόλης, αλλά και τους γιαννιώτες εβραίους που έφυγαν από τα Γιάννενα, με προορισμό -κυρίως- την Αμερική. Οι άνθρωποι αυτοί δημιούργησαν στη Νέα Υόρκη τη δική τους κοινότητα, έχοντας όμως ως κεντρική αναφορά μία άλλη μειονότητα, αυτή των Ιωαννίνων. Καθώς λοιπόν τα παιδιά και εγγόνια τους άρχισαν να επισκέπτονται τα Γιάννενα τη δεκαετία του '80, δοκίμαζαν ένα μοναδικό συναίσθημα. «Όταν επιστρέφεις στον γενέθλιο τόπο των προγόνων σου νιώθεις ότι ανήκεις σε μία κοινότητα, ακόμη και αν αυτή δεν υπάρχει με τον τρόπο που υπήρξε στο παρελθόν. Αυτή η νεότερη γενιά αισθάνεται πως αποτελεί τη μειονότητα μίας άλλης μειονότητας. Αισθάνεσαι προνομιούχος και σπάνιος γιατί είσαι από τα Γιάννενα» λέει η Αννέττα Φρομ.

Οι συνέπειες αυτής της συνάντησης δεν αφορούν μόνο όσους έρχονται από την Αμερική, αλλά και τους εβραίους της πόλης των Ιωαννίνων. Βασικός συλλογισμός στο βιβλίο της Φορμ είναι ότι μέσα από τα ταξίδια τους, οι μετανάστες ανακαλούν στοιχεία του παρελθόντος, υπενθυμίζουν την ιστορία της μειονότητας στην ίδια τη μειονότητα και έτσι καταφέρνουν να ενισχύουν στους εβραίους της πόλης το αίσθημα της συλλογικότητας. Είναι μία νέα σχέση που φτάνει πέρα από τις γειτονιές των Ιωαννίνων, της Αθήνας, της Νέας Υόρκης και των πόλεων στις οποίες ζουν σήμερα όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως Γιαννιωτοεβραίοι. 

Το κίνητρο για το βιβλίο

Η ίδια η συγγραφέας μεγάλωσε στο Πίτσμπουργκ της Πενσιλβανίας. O παππούς της ήταν από τους Φιλιάτες (εκεί, όπως στην Πρέβεζα και στην Άρτα υπήρχαν μικρότερες εβραϊκές κοινότητες), και η γιαγιά της (με το επίθετο Μπακόλα) από το Κάστρο των Ιωαννίνων. Και οι δύο ακολούθησαν το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα των δύο χιλιάδων περίπου εβραίων Γιαννιωτών στην Αμερική, στις αρχές του περασμένου αιώνα. Η μητέρα της Αννέττας Φρομ γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη όπου γνώρισε τον σύζυγο της και με τον οποίο αργότερα μετακόμισαν στην Πενσιλβανία. Δούλευε ως ράφτρα σε εργοστάσια, είχε έντονη συνδικαλιστική δράση και μετέδωσε στα παιδιά της την αγάπη για τα βιβλία. «Μεγάλωσα στην Πενσιλβανία ακούγοντας πάντα για τα Γιάννενα, και γνωρίζοντας πως είμαστε ελληνόφωνοι Εβραίοι, από την κοινότητα της Νέας Υόρκης» λέει η κ. Φρομ και θυμάται πως φώναζε τη γιαγιά της 'νόνα' και ότι στο σπίτι έτρωγαν πίτες, ελιές και φέτα, πολύ πριν οι Αμερικανοί μάθουν τι είναι όλα αυτά. «Θυμάμαι ότι οι φίλοι μας νόμιζαν ότι οι γονείς μας έδιναν γκουρμέ φαγητό» λέει γελώντας η κ. Φρομ.

Πολλά χρόνια αργότερα, όταν έφτασε η ώρα για τη διπλωματική της εργασία η κ. Φορμ βρέθηκε μπροστά σε δύο επιλογές προκειμένου να καλύψει το ερευνητικό της ενδιαφέρον για το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας. Η πρώτη επιλογή ήταν να αναλύσει τον τρόπο με τον οποίο τα αμερικανικά μουσεία πραγματεύονται την εθνική ταυτότητα, και η άλλη να επισκεφθεί τα Γιάννενα για να περιγράψει την κοινότητα των παππούδων της. Προτίμησε τελικά το δεύτερο. Όπως αναφέρει η ίδια στον Η.Α.: «με ενδιέφερε η ταυτότητα μίας κοινότητας μέσα σε μία πλουραλιστική κοινωνία, όπως ήταν αυτή των Ιωαννίνων. Όταν κάνεις Εβραϊκές Σπουδές στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, μαθαίνεις ότι οι Εβραίοι μπορούν να είναι είτε Ασκεναζίτες είτε Σεφαρδίτες. Στα Γιάννενα όμως ήταν ξεχωριστοί, ελληνόφωνοι και ελάχιστα είχαν γραφτεί για εκείνους». 

Αυτή τη μοναδικότητά τους την οφείλουν εν μέρει και στη συνύπαρξή τους μέσα στην ίδια πόλη με άλλες κοινότητες. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων ανέπτυξαν έναν μοναδικό ελληνικό και ταυτόχρονα εβραϊκό τρόπο ζωής. Προσαρμόζοντας ελληνικές συνήθειες στα εβραϊκά ήθη κατάφεραν να φτιάξουν το μοναδικό χαρακτήρα των γιορτών, των εμπορικών συναλλαγών, ακόμη και της διατροφής τους. Ενώ εξηγεί αυτή τη συνύπαρξη, η συγγραφέας του βιβλίου προσπαθεί να θυμηθεί το πρώτο δίστιχο από τα κάλαντα που έλεγαν τα εβραιόπουλα της πόλης λίγο πριν το ελληνικό Πάσχα για να γιορτάσουν την αντίστοιχη εβραϊκή γιορτή. «Ήρθαμαν και καλά σας βρήκαμαν, τώρα την πρώτη του μήνα...» λέει σε πολύ καλά ελληνικά.

Ένα νέο ενδιαφέρον

Οι Γιαννιώτες εξακολουθούν να γνωρίζουν ελάχιστα για την εβραϊκή κοινότητα και για τον τρόπο με τον οποίο η συνύπαρξη μαζί της διαμόρφωσε και τη δική τους ταυτότητα. Η εβραϊκή μειονότητα για μεγάλο χρονικό διάστημα ερχόταν στο προσκήνιο σχεδόν αποκλειστικά με αφορμή τους βανδαλισμούς στο εβραϊκό νεκροταφείο. Τα τελευταία χρόνια όμως η γιαννιώτικη κοινωνία μοιάζει πιο έτοιμη από ποτέ να συζητήσει για την ιστορία της Γιαννιωτοεβραίων. Η πιο χαρακτηριστική, πρόσφατη εικόνα που έχουμε στο νου μας δεν είναι αυτή των κατεστραμμένων μνημείων, αλλά της συμβολικής συγκέντρωσης του 2009, όταν δεκάδες Γιαννιώτες δημιούργησαν ανθρώπινη αλυσίδα γύρω από το νεκροταφείο, δηλώνοντας έτσι πως το αγκαλιάζουν και προστατεύουν ως κομμάτι της δικής τους ιστορίας. Ταυτόχρονα βρίσκονται σε εξέλιξη πρωτοβουλίες όπως ο πανελλήνιος διαγωνισμός από το κοινωφελές Ίδρυμα Ιωσήφ & Εσθήρ Γκανή για τη συγγραφή μελέτης με θέμα την εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων. Άνθρωποι λοιπόν όπως η Αννέττα Φρομ με τη δουλειά τους σε ανύποπτο χρόνο δεν καταφέρνουν μόνο να φωτίσουν την ιστορία μίας κοινότητας, αλλά και να μας υπενθυμίσουν τις μοναδικές συνέπειες που επιφέρει η συνύπαρξη διαφορετικών κοινοτήτων στις πόλεις και τους ανθρώπους τους.

www.agon.gr

http://thesprotia-news.blogspot.gr