Ένα «μνημόνιο» πυροδοτεί την Επανάσταση της 3ης του Σεπτέμβρη του 1843.

Ενώ δύο έως σήμερα, αποχαυνώνουν και "πυροδοτούν" ανερυθρίαστα και τρίτο, μέσα στο 2012

Οι απαιτήσεις των δανειστών, η επιβολή ανελέητης λιτότητας και ο ασφυκτικός έλεγχος των δημοσιονομικών ξεχείλισαν το ποτήρι...

Μέσα σε τέσσερις ώρες τα χαράματα της 3ης Σεπτεμβρίου ο Οθων αναγκάστηκε να δεχθεί όλα τα αιτήματα των επαναστατών. Η Ελλάδα πέρασε αναίμακτα από την απόλυτη στη συνταγματική μοναρχία (στην παράσταση η κλασική απεικόνιση της Επανάστασης του 1843 στην Πλατεία Ανακτόρων και από τότε Συντάγματος)

Τα βασικά γεγονότα, που συνιστούν την Επανάσταση του 1843 και την εγκαθίδρυση της συνταγματικής μοναρχίας στη χώρα είναι λίγο-πολύ γνωστά. "Εντός τεσσάρων ωρών, από της 11 μ.μ. της 2ας Σεπτεμβρίου μέχρι τις 3 π.μ. κατελύθη αναιμάκτως, εκτός του φόνου ενός χωροφύλακος, η απόλυτος εν Ελλάδι μοναρχία του Οθωνος", όπως σημειώνουν οι ιστορικοί του 19ου αιώνα.

Οι κινήσεις των πρωταγωνιστών (του Καλλέργη και των στρατιωτικών, του Μακρυγιάννη και των άλλων "συνταγματικών", του βασιλιά και των επιτελών του) είναι καταγραμμένες με λεπτομέρειες.

Σύμφωνα με την κλασική ιστορική αφήγηση "το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 στασίασε η φρουρά των Αθηνών υπό τον συνταγματάρχη Δημ. Καλλέργη και, έχοντας την πάνδημη υποστήριξη του λαού, περικύκλωσε τα ανάκτορα, προβάλλοντας στον Οθωνα ένα και μοναδικό αίτημα: την παραχώρηση Συντάγματος. ...

Ο βασιλιάς αναγκάστηκε να ενδώσει?" (από την τελευταία συνταγματική ιστορία "Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία" του καθηγητή Ν. Αλιβιζάτου).

Το σύνθημα

Αυτή η κυρίαρχη διαχρονικά διήγηση, που συμπυκνώνει τα γεγονότα στο σύνθημα "Ζήτω το Σύνταγμα", περιθωριοποιεί άλλες βασικές πτυχές της Επανάστασης.

Δεν ήταν μόνο η παλλαϊκή απαίτηση για ελευθερίες, δημοκρατικά δικαιώματα και απαλλαγή από τη βαυαροκρατία που συμπυκνώνονταν στην απαίτηση για Σύνταγμα. H πολιτειακή μεταβολή ήταν η διέξοδος από την καθολική κρίση. Σε ορισμένες οξυδερκείς αναλύσεις της εποχής υποστηρίζεται απροκάλυπτα ότι στην οικονομική και δημοσιονομική κρίση δεν υπάρχει άλλη διέξοδος εκτός από την πολιτική λύση. H μεταρρύθμιση του πολιτικού συστήματος θα δημιουργήσει, έγραφαν τότε, νέες δυνατότητες για την αντιμετώπιση της δραματικής κατάστασης. Οπως κι έγινε...

H άμεση σύνδεση επανάστασης και συνεπειών από τα μέτρα αναδεικνύεται από τότε που διαδραματίζονται τα γεγονότα. Iδού μερικές από τις συνδέσεις:

. O γνωστός φιλέλληνας-τραπεζίτης Eϋνάρδος, απευθυνόμενος στον Λουδοβίκο της Bαυαρίας, πατέρα του Oθωνα, κρίνει ότι "το δάνειο υπήρξε μια από τις σπουδαίες αιτίες της μεταπολίτευσης του 1843". Για την ακρίβεια μία από τις δύο (ως δεύτερη κρίνει την αβουλία του Oθωνα).

. Kατηγορηματικοί είναι και οι πρεσβευτές των Mεγάλων Δυνάμεων για την πυροδότηση της Eπανάστασης. Τις κωδικοποιεί ο Aυστριακός Πρόκες Oστεν, απευθυνόμενος στον Mέτερνιχ: "Δεν πρόκειται για ζήτημα Συντάγματος, αλλά για συνωμοσία που γεννήθηκε από λάθη της κυβέρνησης και της Διάσκεψης του Λονδίνου (εννοεί το πρωτόκολλο- μνημόνιο του Ιουλίου ) της οποίας η απαίσια επιρροή έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο...".

Ολες οι βασιλικές πηγές της περιόδου συμπίπτουν, με τον ένα ή άλλο τρόπο, ότι η οικονομική συμφωνία που αναγκάστηκε να αποδεχθεί η οθωνική κυβέρνηση "συνετέλεσεν ίνα εμψυχώση την συνωμοσίαν" (έτσι ονόμαζαν την επανάσταση). Είτε με άλλη διατύπωση "αι οικονομικαί δυσχέρειαι εν μέσω τόσων ανωμάλων περιστάσεων, αι επεμβάσεις των πρεσβευτών και εις αυτά τα ελάχιστα... προεκάλεσαν τοιαύτην κατάστασιν, ώστε πάντες προέβλεπον την επερχομένην θύελλαν...

".

Το δάνειο του 1832, το πρωτόκολλο-μνημόνιο του 1843 για τα τοκοχρεολύσια, με τον έλεγχο των οικονομικών της χώρας και την επιβολή εξοντωτικής λιτότητας στον λαό, ήταν βασικοί κρίκοι της ίδιας αλυσίδας που οδήγησε στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου.

O ιστορικός Tζον Πετρόπουλος, στην κλασική μελέτη του για την οθωνική μοναρχία, συνοψίζοντας τις σχετικές πηγές συμπεραίνει επιγραμματικά: "H συλλογική ενέργεια των προστάτιδων δυνάμεων (για τα δάνεια και τα τοκοχρεολύσια) έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκρηξη της επανάστασης".

Η άλλη ανάγνωση

Τα τοκοχρεολύσια "έφαγαν" την απόλυτη μοναρχία

Η 3η Σεπτεμβρίου είναι μια μέρα με βαρύ ιστορικό φορτίο στην παλαιότερη και σύγχρονη ιστορία. Την Επανάσταση που γέννησε το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα, τον Καλλέργη, τον Μακρυγιάννη, την ιδρυτική διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ το 1974... Στη συγκυρία, με την τρέχουσα κρίση, καθώς το κυβερνητικό κόμμα σημειώνει τα γενέθλιά του, επιχειρώντας αμήχανα να συνδέσει το χθες με το σήμερα, προβάλλει και μια άλλη ανάγνωση της Επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Η οικονομική. Ειδικότερα ο ασφυκτικός έλεγχος των δημοσιονομικών της χώρας από τους ξένους δανειστές της.

Η εξοντωτική λιτότητα τα χρόνια 1842-43, προκειμένου η Ελλάδα να καταβάλει τα τοκοχρεολύσια για τα δάνεια του παρελθόντος, πυροδότησε τις εξελίξεις. Στην πιο πρόσφατη κοινοβουλευτική ιστορία (Γ. Ρωμαίος "Η περιπέτεια του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα") η οικονομική διάσταση αξιολογείται ως ένας από τους δύο λόγους της επαναστατικής έκρηξης (ο άλλος ήταν η διαρροή των "συνωμοτικών" σχεδίων): "Η προκλητική παρέμβαση των ξένων δυνάμεων, με την επιβολή οικονομικού ελέγχου- εξόργισε την κοινή γνώμη.

Τον Ιανουάριο του 1843, ο υπουργός Εξωτερικών Ι. Ρίζος Νερουλός είχε ανακοινώσει στις Προστάτιδες Δυνάμεις ότι εάν δεν δινόταν νέο δάνειο με την εγγύησή τους, η χώρα δεν θα μπορούσε να καταβάλει τα τοκοχρεολύσια του δανείου (σ.σ. πρόκειται για το δάνειο των 60 εκ. φράγκων που είχε δοθεί το 1832 με την έλευση του Οθωνα)... Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία επέβαλαν την υπογραφή πρωτοκόλλου, με το οποίο δέσμευαν δασμούς και φόρους χαρτοσήμου, ιδιοκτησία κ.ά. για την εξυπηρέτηση του δανείου! Ταυτόχρονα απαίτησαν τη μείωση των δημοσίων δαπανών, ακόμη και των ασήμαντων μισθών των στρατιωτικών?". Ολα αυτά εν μέσω μιας βαθιάς οικονομικής κρίσης, που μάστιζε τους 900.000 κατοίκους του ελληνικού βασιλείου από τις αρχές της δεκαετίας του 1840.

Τρόικα πρεσβευτών

Oι Tρεις Δυνάμεις συζητούν στο Λονδίνο (Μάιος-Ιούλιος 1843) για το ελληνικό χρέος. Αποφασίζουν να καταβάλει ετησίως η Ελλάδα 3,7 εκ. γαλλικά φράγκα για την αποπληρωμή του τριμερούς δανείου που είχαν παραχωρήσει ως εγγυήτριες το 1832, με την έλευση του Οθωνα. Tο ποσό είναι "αστρονομικό" (30% των κρατικών εσόδων). Oι πρεσβευτές τους στην Αθήνα αναλαμβάνουν την εκτέλεση των αποφάσεων. Καθορίζουν αποικιοκρατικού τύπου μέσα για την είσπραξη των τοκοχρεολυσίων, ενώ η Ελλάδα έχει παραλύσει οικονομικά.

Εξοντωτικό πρωτόκολλο

Το εξοντωτικό πρωτόκολλο "διαρρέει" στον Τύπο (Αύγουστος 1843) και προκαλείται σάλος (μερικοί "βλέπουν" βρετανικό δάκτυλο για να υπονομευτεί ακόμη περισσότερο ο Oθων και η μοναρχική αυλή). H κυβέρνηση αναγκάζεται να υπογράψει το "μνημόνιο" που συντάσσουν οι τρεις πρεσβευτές, ως υπερκυβερνήτες πια, και για τα οικονομικά του κράτους, στις 2 Σεπτεμβρίου 1843 . Μετά την Επανάσταση η συμφωνία ακυρώνεται στην πράξη, ενώ κηρύσσεται νέα στάση πληρωμών (η δεύτερη νεοελληνική πτώχευση μετά το 1827).

Τ. Κατσιμάρδος

www.ethnos.gr